مجتبی پناهی؛ قطع گسترده برق در شبه جزیره ایبری (اسپانیا و پرتغال) در آوریل 2025، زندگی میلیون ها نفر و عملکرد صنایع مختلف را در کسری از ثانیه مختل کرد. این حادثه، تنها یک اختلال فنی نیست؛ بلکه هشداری جدی برای تمام کشورهاست که به سرعت در حال الکتریکی شدن هستند و وابستگی شان به برق روزبه روز بیشتر می شود.

برای ایران، کشوری که در سال های اخیر با خاموشی های متناوب و قطعی های ناگهانی مواجه بوده، تجربه ایبری یک درس بزرگ درباره شکنندگی شبکه برق محسوب می شود. این حادثه نشان داد که بدون برنامه ریزی بلندمدت، سرمایه گذاری مناسب و به کارگیری فناوری های نوین، شبکه برق می تواند در مواجهه با فشارهای غیرمنتظره دچار فروپاشی شود.

در عصر جدیدی که برق به قلب اقتصاد، زندگی روزمره و فناوری های پیشرفته تبدیل شده، پایداری و انعطاف پذیری شبکه های برق دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت ملی است. این مقاله تلاش می کند ضمن بررسی تجربه خاموشی ایبری، وضعیت شبکه برق ایران را تحلیل کرده و راهکارهای عملی برای افزایش امنیت برق ارائه دهد.

جهان وارد عصر جدید الکتریسیته شده است، عصری که در آن تقاضای برق سریع تر از هر انرژی دیگر رشد می کند. این رشد نه تنها به توسعه اقتصادی وابسته است، بلکه ناشی از ظهور فناوری های نوظهور نیز هست. مراکز داده هوش مصنوعی، خودروهای برقی، شبکه های حمل ونقل هوشمند و خانه های دیجیتال سهم بزرگی در مصرف برق دارند.

البته، همزمان سهم انرژی های تجدیدپذیر در تولید برق به شدت در حال افزایش است. از سال 2010 تاکنون، ظرفیت تولید برق خورشیدی حدود 50 برابر و ظرفیت انرژی بادی حدود 6 برابر شده است. با این حال، خورشید و باد، به دلیل وابستگی به شرایط آب وهوایی، متغیر و غیرقابل پیش بینی هستند. این تغییر در ترکیب منابع تولید و تقاضای برق، مدیریت شبکه را بسیار پیچیده کرده و نیازمند راهکارهای انعطاف پذیر و فناوری های نوین است.

خاموشی گسترده ایبری میلیون ها نفر را تحت تأثیر قرار داد و نشان داد که حتی شبکه های پیشرفته اروپایی نیز در برابر فشارهای ناگهانی آسیب پذیر هستند. بررسی سایر نمونه های جهانی نشان می دهد که پیامدهای اقتصادی این وقایع می تواند بسیار سنگین باشد:

شیلی (فوریه 2025): 17 ساعت خاموشی 99 درصد جمعیت را تحت تأثیر قرار داد و خسارت های اقتصادی بزرگی برجای گذاشت.

تگزاس (2021): سرمای شدید و ناپایداری شبکه باعث شد 5 میلیون نفر چند روز بدون برق بمانند و اقتصاد منطقه متحمل ضرر شود.

هوکایدو ژاپن (2018): خاموشی یک نیروگاه زغال سنگ پس از زلزله، منطقه ای کامل را فلج کرد و هزینه های اقتصادی و اجتماعی شدیدی ایجاد کرد.

برای ایران، تکرار چنین رویدادهایی می تواند علاوه بر مختل کردن زندگی روزمره، ضربه سنگینی به تولید صنعتی، سرمایه گذاری و اعتماد عمومی وارد کند. این تجربه نشان می دهد که خاموشی های ناگهانی دیگر یک موضوع محلی یا محدود به کشورهای خاص نیست، بلکه یک چالش جهانی و پیش بینی پذیر است.

یکی از بزرگترین تهدیدها برای امنیت برق، وضعیت شبکه های انتقال و توزیع است. حتی در کشورهای توسعه یافته، شبکه های برق در مواجهه با تقاضای فزاینده و منابع متغیر، تحت فشار قرار دارند. هزینه های نگهداری و توسعه شبکه های جهانی در سال های 2023 و 2024 حدود 400 میلیارد دلار بوده و برای رسیدن به اهداف جهانی انرژی تا 2030، این رقم باید به 700 میلیارد دلار برسد.

انعطاف پذیری شبکه به ویژه در برابر نوسانات تولید انرژی های تجدیدپذیر اهمیت حیاتی دارد. این امر نیازمند به کارگیری منابع انعطاف پذیر شامل تولید قابل اطمینان، ذخیره سازها و مدیریت تقاضا است. ایران نیز برای مدیریت نوسانات برق و پاسخ به تقاضای فزاینده، باید روی توسعه این منابع و نوسازی زیرساخت ها تمرکز کند.

در حوزه فنی، فناوری های نوین مانند رتبه بندی پویای خط(Dynamic Line Rating) ، اینورترهای Grid-Forming، کندانسورهای سنکرون و سیستم های پیش بینی پیشرفته می توانند شبکه را پایدار و پاسخگو کنند، اما کمتر از حد لازم به کار گرفته می شوند. استفاده از این فناوری ها نیازمند سرمایه گذاری و چارچوب های قانونی و تشویقی مدرن است.

بر اساس تحلیل آژانس بین المللی انرژی(IEA)، چهار پایه اساسی برای امنیت برق عبارتند از:

1- زیرساخت و زنجیره تأمین قوی: شبکه برق ایران فرسوده و کم انعطاف است. تلفات بالا در شبکه های انتقال و توزیع، و وابستگی به تجهیزات وارداتی در شرایط تحریم، ضعف این رکن را نشان می دهد.

2- منابع انعطاف پذیر: سهم بالای نیروگاه های قدیمی و کم بازده، نبود مکانیسم پاسخگویی طرف تقاضا و توسعه ناکافی ذخیره سازها، توان مانور سیستم را کاهش داده است.

3- راهکارهای پایداری فنی: کاهش سهم نیروگاه های سنکرون نیاز به فناوری های جایگزین مانند کندانسورهای سنکرون و مبدل های Grid-Forming را ضروری کرده است. سرمایه گذاری ایران در این زمینه محدود است.

4-تطبیق بهره برداری و مقررات: بازار برق ایران دستوری و غیرشفاف است و قیمت ها کمبود یا مازاد برق را منعکس نمی کنند. این وضعیت انگیزه سرمایه گذاری خصوصی در فناوری های نوین را کاهش داده و قوانین شبکه نیازمند اصلاح و به روزرسانی فوری هستند.

تجربه خاموشی ایبری نشان داد که امنیت برق تنها یک مسئله فنی نیست، بلکه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نیز هست. همکاری با نهادهایی مانند IEA و استفاده از تجارب بین المللی می تواند مسیر ایران را برای رسیدن به شبکه ای پایدار کوتاه تر کند. اشتراک گذاری دانش، تحلیل داده محور و همکاری فرامرزی در برنامه ریزی شبکه، ابزارهای کلیدی برای کاهش ریسک های خاموشی هستند. همچنین، از منظر اقتصاد انرژی، خاموشی ها نه تنها اختلال فنی بلکه یک هزینه اقتصادی مستقیم و غیرمستقیم محسوب می شوند. بررسی تجربیات ایبری و شیلی نشان می دهد که هر ساعت قطعی برق می تواند میلیون ها دلار خسارت به تولید صنعتی، خدمات و مصرف کننده وارد کند. برای ایران، با توجه به فشار تورم و محدودیت های سرمایه گذاری، سرمایه گذاری در شبکه، ذخیره سازها و فناوری های انعطاف پذیر نه تنها از منظر فنی بلکه از لحاظ اقتصادی کاملاً به صرفه است و هزینه های احتمالی خاموشی را به شکل چشمگیری کاهش می دهد.

1- نوسازی شبکه و تقویت انعطاف پذیری: تمرکز بر توسعه ذخیره سازها، باتری ها و پمپ تأسیسات آبی و تقویت اتصالات منطقه ای.

2- اصلاح بازار برق: شفاف سازی قیمت ها و ایجاد انگیزه برای کاهش مصرف در ساعات اوج مصرف با استفاده از سیستم های مدیریت تقاضا.

3-تنوع بخشی به تولید برق: توسعه انرژی های تجدیدپذیر در کنار حفظ و نوسازی نیروگاه های قابل اطمینان مانند نیروگاه های گازی مدرن.

4- استفاده از فناوری های نوین: سرمایه گذاری در کندانسورهای سنکرون، اینورترهای Grid-Forming و سیستم های پیش بینی پیشرفته برای مدیریت تولید متغیر و ناپایدار

خاموشی ایبری به همه کشورها یادآوری می کند که امنیت برق، زیربنای توسعه و امنیت ملی در قرن 21 است. برای ایران، مقابله با چالش خاموشی ها نیازمند تحول اساسی در مدیریت، سرمایه گذاری و مقررات است. تنها با عزم ملی، خرد جمعی و بهره گیری از راهکارهای علمی و تجارب جهانی می توان شبکه ای پایدار و پاسخگو ایجاد کرد. در عصر الکتریسیته، بدون برق پایدار،هیچ صنعتی پویا و توسعه ای واقعی امکان پذیر نخواهد بود.