مازندران که روزانه بیش از 4600 تن زباله تولید می کند، به گفته کارشناسان محیط زیست با ابر بحران پسماند روبه روست، بحرانی که نه تنها سلامت عمومی و منابع طبیعی استان، بلکه آینده کل کشور را تهدید می کند، پژوهشگران این حوزه می گویند نبود زیرساخت های بهداشتی، مدیریت ناکارآمد، تولید روزانه میلیون ها لیتر شیرابه و بی توجهی به آموزش و مشارکت مردم، وضعیت را به مرحله ای اضطراری رسانده است.

به گزارش مهر، چنان که هر رودخانه ای از جویبارهای کوچک شکل می گیرد، سیمای فرهنگی و اجتماعی یک استان نیز از رفتارهای روزمره شهروندان و کیفیت مدیریت عمومی پدید می آید؛ لیکن در طول سالیان اخیر، چشم اندازهای سبز شمال کشور به ویژه مازندران توسط پدیده ای به ظاهر پیش پاافتاده و در عین حال ویرانگر، یعنی پسماندها، ناهنجار شده است،

زباله هایی که چشم و منظر را زخم زده و تار و پود زندگی جمعی، هویت فرهنگی و شبکه سلامت اجتماعی را نیز تهدید می کنند.

این پدیده وقتی هشداردهنده تر می شود که ارقام نشان می دهد استان مازندران روزانه میزبان هزاران تن پسماند است؛ برآوردهای رسمی حاکی از تولید روزانه حدود 3100 تن زباله در مازندران است، رقمی که بار سنگین مدیریتی و زیست محیطی پیش رو را بی رحمانه آشکار می کند.

زباله در این منطقه صرفاً معضل بصری یا زشتی منظر نیست؛ این معضل یک زنجیره عظیم و مؤثر بر سلامت عمومی، اقتصاد محلی و سرمایه اجتماعی است.

ساختار غالب پسماند در ایران و به تبع آن در استان ها ترکیبی است از بخش زیادی مواد آلی همراه با مقادیری قابل توجه پلاستیک و مواد غیرقابل تجزیه، برآوردها نشان می دهد میانگین تولید پسماند شهری در سطح کشور نزدیک به 63 کیلوگرم به ازای هر نفر در روز است، رقمی که وقتی با نرخ بالای دفن غیرمناسب و زباله سوزی ناقص همراه می شود، تهدیدات بهداشتی و اکولوژیکی را به سرعت تشدید می کند.

یکی از آثار عینی این ترکیب، آلودگی ساحل ها و رسوبات دریایی است، مطالعات میدانی و نمونه برداری ها در سواحل جنوبی خزر از جمله نقاطی در مازندران نشان داده اند که رسوبات ساحلی به سرعت به نقاط تجمع ذرات پلاستیکی و میکروپلاستیک تبدیل می شوند و غلظت های بالای قطعات پلاستیکی در برخی سواحل شناسایی شده است.

حضور این ذرات در رسوبات نه فقط نشانگر آلودگی است، بلکه مسیر ورود ریزپلاستیک ها به زنجیره غذایی دریایی، تخریب زیستگاه های بستر و تهدید معیشت جوامع ساحلی را نیز هموار می سازد.

در برابر این پیامدهای زیست محیطی و بهداشتی، تلاش های مدیریتی متعددی آغاز شده است، برای نمونه، برنامه تفکیک از مبدأ در بیش از هزار روستا و چندین شهر مازندران به عنوان اقدامی مهم برای کاهش حجم دفن و بازیافت پسماند به اجرا درآمده است و مقامات استان از کاهش بخشی از تولید پسماند روستایی خبر داده اند.

اما این اقدامات در بستر یک بحران ساختاری و چندلایه صورت می گیرد، فقدان زیرساخت های فناورانه و اقتصادی پردازش، ضعف پیوست فرهنگی و آموزشی، پراکندگی گردشگرپذیری و فصول پررفت وآمد که بار پسماند را مقطعی و سرریزگونه بالا می برد، و نهایتاً ناکافی بودن سیاست های توانمندسازی جوامع محلی برای مشارکت واقعی در مدیریت پسماند.

علی پسران طاهباز، کارشناس محیط زیست و پژوهشگر حوزه پسماند، با اشاره به چالش های جدی مدیریت زباله در مازندران گفت: مازندران با وسعت 23 هزار و 756 کیلومتر مربع و جمعیتی رو به رشد، سال هاست گرفتار معضل دفنگاه های غیر بهداشتی است، در کتاب ها و رفرنس ها تأکید شده که دفنگاه ها باید بهداشتی باشند، زهکش داشته باشند و بستر آن ها ایزوله باشد تا آلودگی منتقل نشود، اما در واقعیت دفنگاه های موجود نه مهندسی اند و نه بهداشتی، ما عملاً مکانی برای تلمبار زباله داریم که ارتفاع و وسعت آن هر روز بیشتر می شود.

وی با اشاره به سرانه تولید پسماند افزود: در ایران به طور متوسط سرانه تولید زباله برای هر فرد 800 گرم در روز در نظر گرفته می شود، اما این مقدار در مازندران بیش از 1200 گرم است، در ایام تعطیل و با ورود جمعیت شناور، این رقم بر اساس مطالعات رسمی به 2400 گرم می رسد، این آمار نشان می دهد که مازندران بدون برنامه ریزی علمی و به روز، در حال غرق شدن در زباله است.

پسران طاهباز تصریح کرد: متأسفانه روش های اجراشده نیز عمدتاً ناکارآمد بوده است، در نور و تنکابن روش کمپوست اجرا شد اما بدون مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی و بدون پایش مستمر.

وی خاطرنشان کرد: همین موضوع باعث ایجاد بحران هایی چون تولید شیرابه، افزایش حشرات و جانوران موذی، بوی تعفن و محصول نهایی بی کیفیت شده است، محصول کمپوست در شمال ایران توان رقابت با خاک غنی منطقه را ندارد و تنها در صورتی می تواند کارکرد داشته باشد که برای استان های فقیر از نظر خاک بسته بندی و صادر شود.

وی ادامه داد: در نوشهر نیز نیروگاه زباله سوز راه اندازی شد اما به دلیل نبود مطالعات دقیق و انتخاب فناوری نامناسب، این طرح هم با مشکلات جدی روبه رو است، حجم بالای زباله تر، طول عمر تجهیزات را به شدت کاهش داده و تا دو سال آینده قرارداد این نیروگاه با مالکان آن تمام می شود و یک کارخانه مستهلک به استان تحویل داده خواهد شد، این یعنی ما همچنان بدون راهکار اصولی و پایدار باقی مانده ایم.

این پژوهشگر حوزه پسماند با بیان اینکه مدیریت فعلی صرفاً بر اساس شعار است و نه بر اساس برنامه علمی، گفت: طرح های جامع مدیریت پسماند در مازندران مربوط به دهه 80 است و امروز با رشد صد درصدی جمعیت و تولید زباله، تنها 20 تا 30 درصد به روزرسانی شده است، این یعنی ما دست کم 80 درصد عقب ماندگی داریم و با ادامه روند فعلی، طی پنج سال آینده با یک بحران تمام عیار روبه رو خواهیم شد.

وی با تأکید بر ضرورت اصلاح الگوی مصرف و بسته بندی افزود: یکی از ریشه های اصلی بحران پسماند در ایران و به ویژه مازندران، ضعف صنایع بسته بندی است، تولید انبوه کالاهای یکبارمصرف با لایه های پلاستیکی غیرقابل بازیافت، حجم برگشتی زباله را افزایش داده است، بنابراین بدون الزام صنایع به مشارکت در مدیریت پسماند و بازگرداندن بخشی از هزینه ها، هیچ راه حلی پایدار نخواهد بود، .

پسران طاهباز خاطرنشان کرد: در کنار ضعف مدیریت، مسائل اجتماعی نیز به شدت نگران کننده است، زباله گردی به یک معضل اجتماعی بدل شده و چهره شهرها با سطل های پر از زباله، شیرابه های آلوده، بوی تعفن و جانوران موذی خدشه دار شده است، این وضعیت نه تنها نظم شهری را برهم زده بلکه سلامت عمومی و سرمایه اجتماعی را نیز تهدید می کند.

وی در پایان راهکار برون رفت از این بحران را چنین برشمرد: رکن اصلی مدیریت پسماند تفکیک از مبدأ است، به گونه ای که زباله تر و خشک جداگانه جمع آوری شود، تولیدکنندگان و مصرف کنندگان باید ملزم به مشارکت مالی و فرهنگی شوند و در کنار آن، فناوری مناسب و روزآمد به کار گرفته شود.

این پژوهشگر تأکید کرد: تنها با همت ملی، پرهیز از شعارزدگی و کنار گذاشتن اعمال نفوذ صاحبان قدرت می توان امید داشت که مدیریت پسماند در مازندران و استان های شمالی از وضعیت اضطراری کنونی نجات پیدا کند.

او ادامه داد: وضعیت استان مازندران در سال 1404، با توجه به نوع مدیریت هایی که در سال های اخیر اعمال شده و سوءمدیریت هایی که در بخش پسماند رخ داده، بسیار نگران کننده است، این سوءمدیریت ها موجب شد تا بحران پسماند نه تنها در استان های شمالی، بلکه در کشور به یکی از بزرگ ترین چالش های زیست محیطی و اجتماعی تبدیل شود،

علیرضا فلاحتکار، محقق و پژوهشگر حوزه پسماند، نیز گفت: بحران مدیریت پسماند در مازندران از سطح یک معضل زیست محیطی گذشته و به ابر بحران تبدیل شده است، بحرانی که نه تنها منابع طبیعی استان، بلکه آینده کل کشور را تهدید می کند،

فلاحتکار با اشاره به جایگاه ویژه مازندران در اکوسیستم شمال کشور تصریح کرد: مازندران با مساحت 24 هزار کیلومتر مربع، حدود 62 شهر و سه هزار روستا دارد، جمعیت این استان بر اساس آمار سال 1395 با لحاظ رشد طبیعی، بیش از سه میلیون و 600 هزار نفر است که 58 درصد آنان در شهرها و 42 درصد در روستاها ساکن اند، این جمعیت روزانه نزدیک به چهار هزار و 695 تن زباله تولید می کنند که 70 درصد آن زباله تر و 30 درصد زباله خشک است.

وی با بیان اینکه تنها در غرب مازندران از نوشهر تا رامسر روزانه 820 تن زباله تولید می شود، اظهار داشت: به طور میانگین هر شهروند مازندرانی روزانه یک کیلو و 300 گرم زباله تولید می کند، اگر این رقم در جمعیت کل استان ضرب شود، سالانه میلیون ها تن زباله انباشته می شود که بخش عمده ای از آن مدیریت نمی شود.

این پژوهشگر حوزه پسماند افزود: آنچه بحران را تشدید می کند تولید شیرابه های زباله است، تنها در مازندران روزانه 658 هزار لیتر شیرابه تولید می شود که در سال به بیش از 240 میلیون لیتر می رسد، این حجم عظیم شیرابه وارد آب های سطحی و زیرزمینی می شود و بحران زیست محیطی گسترده ای به وجود می آورد، کافی است بدانیم یک گرم شیرابه می تواند بین یک تا شش هزار لیتر آب را آلوده کند.

فلاحتکار با انتقاد از نبود نگاه فرهنگی و اجتماعی در مدیریت پسماند تأکید کرد: متأسفانه سیاست گذاری ها تنها به سمت سرمایه گذاری های تکنیکی رفته و حلقه اصلی یعنی آموزش و مشارکت مردم نادیده گرفته شده است، موفقیت های گذشته نیز عمدتاً قائم به اشخاص بوده و نه بر پایه یک سیستم پایدار.

او گفت: 60 درصد جمعیت استان مازندران در روستاها و باغ شهرها ساکن هستند و این ظرفیت بزرگی برای کاهش بار زباله است، اگر آموزش های لازم داده می شد و مردم به تفکیک و تولید کمپوست خانگی تشویق می شدند، بخش عمده زباله تر استان مدیریت می شد و بحران فعلی شکل نمی گرفت، اما چون توسعه فرهنگی و اجتماعی نادیده گرفته شد، هر طرح و پروژه ای به شکست انجامید.

این پژوهشگر با اشاره به آلودگی دریای خزر خاطرنشان کرد: ورود شیرابه ها، فاضلاب های خانگی و صنعتی و انواع پسماندهای پلاستیکی به کاسپین، این پهنه آبی را با بحران جدی مواجه کرده و گونه های گیاهی و جانوری آن را تهدید می کند، در حالی که کاهش ورودی آب به خزر، خود فشار مضاعفی بر این اکوسیستم وارد آورده است.

فلاحتکار افزود: آنچه بر بحران دامن می زند، افزایش بی رویه جمعیت در استان مازندران است، فروش اراضی، ساخت و سازهای گسترده و مهاجرت های بی حساب، ظرفیت زیستی این استان را تهدید می کند، اگر این روند ادامه یابد، آینده مازندران چیزی جز تبدیل شدن به یک کویر نخواهد بود.

وی تصریح کرد: برای عبور از این بحران، باید توسعه فرهنگی و اجتماعی در اولویت قرار گیرد، بدون آموزش مردم، اصلاح الگوی مصرف، قوانین الزام آور و مشارکت عمومی، هیچ پروژه فنی در حوزه پسماند به نتیجه نمی رسد، باید آموزش تفکیک زباله، تولید کمپوست خانگی، کاهش مصرف و بازیافت اصولی در برنامه های اصلی استان قرار گیرد.

این پژوهشگر حوزه محیط زیست در پایان گفت: سخن پایانی من این است که توسعه فرهنگی و اجتماعی باید هم عرض سرمایه گذاری های فنی و تکنیکی در مدیریت پسماند باشد، قوانین حمایتی و الزام آور باید تدوین و اجرایی شود و نگاه علمی و واقع گرایانه جایگزین رویکردهای شعاری گردد، اگر چنین نگاهی حاکم نشود، بحران پسماند و بحران محیط زیست در مازندران و کل کشور ابعاد خطرناک تری خواهد یافت.

محمدرضا حسنی، فعال حوزه پسماند، با تأکید بر اینکه پیشگیری در مدیریت زباله بسیار مهم تر و کم هزینه تر از درمان است، اظهار داشت: پیشگیری اگر یک بار هزینه داشته باشد، دیگر مجبور نخواهیم شد چندین برابر برای رفع مشکلات هزینه کنیم، متأسفانه در مازندران زباله به معضلی فراگیر در شهرها و روستاها بدل شده است.

او نیز تفکیک از مبدأ را اصلی ترین حلقه مدیریت پسماند می داند و می گوید: اگر این کار در منازل انجام شود، بخش زیادی از مشکلات حل خواهد شد، اما فشارهای اقتصادی و غلبه مسائل معیشتی سبب شده توجه مردم به این موضوع کم رنگ شود و همین مسئله ما را از همان ابتدا با بحران روبه رو می کند، .

حسنی یکی از راهکارهای اساسی را ایجاد زیرساخت در محلات دانست و ادامه داد: سطل های تفکیک و آموزش های هدفمند در مدارس می تواند بستر تغییر فرهنگ عمومی را فراهم کند، اگر این آموزش ها از سنین پایین آغاز شود، در آینده شاهد رفتار متفاوت نسل های بعدی خواهیم بود،

این فعال حوزه پسماند با اشاره به مشکلات بخش خصوصی خاطرنشان کرد: پیمانکاران تفکیک با موانع متعددی مواجه هستند، از قراردادهای سنگین شهرداری ها گرفته تا پدیده مافیای زباله و حتی سرقت پسماند، نبود نیروهای بومی نیز آسیب جدی به این چرخه وارد کرده و بهره وری را کاهش داده است.

وی درباره مرحله دفن زباله گفت: رطوبت بالای زباله های مازندران و نبود تفکیک، کیفیت کمپوست را به حدی پایین آورده که عملاً قابل استفاده نیست و دوباره به چرخه دفن بازمی گردد، از سوی دیگر دفن برگشتی ها موجب می شود در آینده نزدیک با کمبود زمین مناسب برای دفن روبه رو شویم،

حسنی با انتقاد از تکرار راهکارهای ناکارآمد گذشته تصریح کرد: بسیاری از کشورها از روش های نوین مانند دستگاه های اکسیدور برای کاهش حجم و آلودگی زباله استفاده می کنند، ما نیز باید از این تجربه ها بهره بگیریم، ادامه دادن مسیر غلط سال های گذشته فقط بازتولید بحران است.

وی در پایان گفت: مدیریت علمی و مدرن پسماند یک ضرورت فوری است، اگر همین امروز تغییر مسیر ندهیم، فردا باید هزینه های سنگین تری هم از نظر زیست محیطی و هم اجتماعی بپردازیم.

بر اساس این گزارش بحران پسماند در مازندران فراتر از یک معضل محیط زیستی است و سلامت عمومی، اقتصاد محلی، سرمایه اجتماعی و هویت فرهنگی استان را تهدید می کند، تجربه ها نشان داده اند که بدون آموزش و مشارکت مردم، اصلاح الگوی مصرف و سرمایه گذاری هم زمان در حوزه های فنی، فرهنگی و اجتماعی، هیچ راهکار مدیریتی پایدار نخواهد بود.

عبور موفق از این بحران مستلزم برنامه ریزی علمی، اجرای قوانین الزام آور و همت ملی است تا منابع طبیعی، اکوسیستم و کیفیت زندگی مردم مازندران حفظ شود و نسل های آینده در محیطی سالم و پایدار زندگی کنند.