استاد زلزله شناسی می گوید: تغییر در کشش گرانشی در ماه گرفتگی مانند افزایش اندک نیروهای جزر و مدی در طول ماه کامل یا نو می تواند باعث تغییر شکل های جزیی در پوسته ی زمین شود، اما این فشار برای ایجاد یک فاجعه ی طبیعی بزرگ مانند آتشفشان یا زلزله بسیار ضعیف است. ماه گرفتگی ها به طور منظم چندین بار در سال اتفاق می افتند و سوانح طبیعی نیز یک اتفاق مداوم در زمین هستند. با توجه به اینکه هر دو رویداد چقدر مکرر اتفاق می افتند، اجتناب ناپذیر است که گاهی اوقات همزمان شوند.

به گزارش خبرآنلاین، ماه گرفتگی همیشه یکی از پدیده های جذاب آسمانی بوده که توجه بسیاری را جلب می کند. اما آیا این رویداد می تواند باعث زلزله شود؟ در این گفت وگو، مهدی زارع، استاد زلزله شناسی، به بررسی دقیق رابطه ی احتمالی میان ماه گرفتگی و زمین لرزه ها می پردازد. خصوصا که ماه گرفتگی هفته گذشته حواشی و شایعاتی نیز در پی داشت.

زارع توضیح می دهد که گرچه تغییرات جزر و مدی در طول ماه گرفتگی می تواند تنش هایی را در زمین ایجاد کند، اما این فشارها به تنهایی برای وقوع زلزله های بزرگ کافی نیستند. با این حال، در برخی مناطق حساس زمین ساختی، احتمال افزایش اندک رخداد زلزله وجود دارد. این گفت وگو نگاهی علمی و دقیق به این موضوع تاریخی و جذاب دارد.

ادامه این گفت وگو را اینجا بخوانید:

درباره اهمیت ماه گرفتگی و ارتباط آن با زلزله ها خصوصا به بهانه ماه گرفتگی اخیر توضیح دهید.

اولین ماه گرفتگی کامل پس از هفت سال از 5 مرداد 1395 در ایران در شامگاه 16 شهریور 1404 بحث در مورد اهمیت ماه گرفتگی را برانگیخته است. ارتباط علّی مستقیمی بین ماه گرفتگی و زلزله تاکنون اثبات نشده است. ماه گرفتگی ها موارد خاصی از ماه کامل و ماه نو هستند و همبستگی کمی بین تنش جزر و مدی در مراحل ماه گرفتگی و فعالیت لرزه ای وجود دارد، ولی تا کنون به اندازه ی کافی قوی نبوده تا برای پیش بینی زلزله استفاده شود.

ماه گرفتگی دقیقاً چگونه رخ می دهد؟

ماه گرفتگی در زمان ماه کامل رخ می دهد و زمین سایه ای بر روی ماه می اندازد. هم ترازی خورشید، زمین و ماه در ماه گرفتگی، مورد خاصی از یک هم ترازی کلی تر است که در هر دو فاز ماه نو و ماه کامل اتفاق می افتد. این هم ترازی که به عنوان syzygy شناخته می شود، باعث می شود نیروهای گرانشی خورشید و ماه با هم ترکیب شوند و منجر به جزر و مدهای قوی تر از حد متوسط به نام جزر و مد بهاری شود.

آیا این تغییرات گرانشی می توانند باعث زلزله شوند؟

تغییر در کشش گرانشی در ماه گرفتگی مانند افزایش اندک نیروهای جزر و مدی در طول ماه کامل یا نو می تواند باعث تغییر شکل های جزیی در پوسته ی زمین شود، اما این فشار برای ایجاد یک فاجعه ی طبیعی بزرگ مانند آتشفشان یا زلزله بسیار ضعیف است. ماه گرفتگی ها به طور منظم چندین بار در سال اتفاق می افتند و سوانح طبیعی نیز یک اتفاق مداوم در زمین هستند. با توجه به اینکه هر دو رویداد چقدر مکرر اتفاق می افتند، اجتناب ناپذیر است که گاهی اوقات همزمان شوند.

نیروهای گرانشی ماه و خورشید چه تاثیری بر زمین دارند؟

نیروهای گرانشی ماه و خورشید نه تنها در اقیانوس ها، بلکه در پوسته ی جامد زمین نیز باعث جزر و مد می شوند که به عنوان جزر و مد زمین شناخته می شود. حداکثر تنش جزر و مدی بر روی پوسته ی زمین زمانی رخ می دهد که خورشید، زمین و ماه در یک راستا قرار گیرند، و به عنوان هم ترازی شناخته می شود و در ماه های کامل و ماه نو (و در جریان ماه گرفتگی) اتفاق می افتد.

آیا این تنش های جزر و مدی می توانند باعث زلزله شوند؟

البته این افزایش تنش جزر و مدی می تواند احتمال زلزله را کمی افزایش دهد، به ویژه در مناطقی که از قبل تنش زمین ساختی بالایی دارند، مانند گسل های فشاری کم ژرفا که در ایران فراوان اند و در مناطق فرورانش مانند ساحل مکران احتمال رخداد زلزله می تواند بیشتر شود. این تنش های اضافی کوچک ممکن است برای رها کردن گسل هایی که در آستانه ی لغزش هستند، کافی باشد.

پس آیا می توان گفت ماه گرفتگی باعث زلزله می شود؟

البته این تصور که یک ماه گرفتگی به طور خاص باعث ایجاد زلزله شود، تصور غلطی است که اغلب با همزمانی این دو رویداد تقویت می شود. نیروهای دخیل در حرکت ورقه های زمین ساختی بسیار زیاد هستند و کشش گرانشی از اجرام آسمانی، در حالی که وجود دارد، در مقایسه با آن نیروها ناچیز است.

سابقه تاریخی هم وجود دارد که به رابطه ی میان رویدادهای آسمانی و زلزله ها اشاره کند؟

همزمانی های باستانی و تاریخی در ارتباط بین رویدادهای آسمانی و زلزله، ایده ای بسیار قدیمی است. به عنوان مثال، توسیدید، مورخ یونانی، که در قرن چهارم پیش از میلاد می زیست، به یک خورشیدگرفتگی و زلزله ای اشاره کرد که با فاصله ی ده روز از یکدیگر رخ دادند. این نوع مشاهدات روایی منجر به اعتقاد دیرینه به یک رابطه ی علی و معلولی شد که اغلب با تفاسیر آخرالزمانی یا ماوراءالطبیعه مرتبط بوده اند.

زلزله های بزرگی بوده اند که در زمان ماه کامل یا نو رخ داده باشند؟

زلزله و سونامی سوماترا در سال 2004 با بزرگای 9.1 در اقیانوس هند در 26 دسامبر 2004، در جریان یک ماه کامل رخ داد. این رویداد اغلب به عنوان نمونه ای مدرن از یک زلزله ی بزرگ که در دوره ای از تنش جزر و مدی بالا رخ می دهد، ذکر می شود که در طول ماه های نو و کامل به حداکثر می رسد. زلزله ی توهوکو با بزرگای 9.0 در 11 مارس 2011 سواحل ژاپن را لرزاند نیز در حوالی زمان ماه نو، دوره ی دیگری از افزایش تنش جزر و مدی، رخ داد.

شما بررسی ای در خصوص زلزله های ایران انجام داده اید؟

بررسی های من نشان می دهد که حدود 75 درصد از زلزله های شدید با بزرگای بیش از 6.0 ایران در سده ی بیستم و ابتدای سده ی بیست و یکم در حوالی اول و وسط ماه قمری رخ داده اند. برخی مطالعات علمی به دنبال همبستگی آماری بین زلزله های بزرگ و فازهای ماه بوده اند. یک مطالعه در سال 2016 در مجله ی Nature Geoscience نشان داد که احتمال وقوع زلزله های بسیار بزرگ (با بزرگای 8.2 و بالاتر) در دوره های تنش جزر و مدی بالا، که در طول ماه نو و کامل (و بنابراین در طول ماه گرفتگی) اتفاق می افتد، بیشتر است. این مطالعه نشان داد که اگرچه احتمال گسترش یک شکست کوچک در سنگ به یک گسیختگی با تنش جزر و مدی کمی افزایش می یابد، اما اثر کلی آن برای پیش بینی زلزله هنوز قابل اندازه گیری نیست.