احمد غلامی در سرمقاله شرق نوشت: یکی از درخشان ترین لحظات زندگی سقراط، زمانی است که یکی از شاگردانش در توافق با زندانبان درصدد فراری دادن و نجات او از مرگ حتمی است، اما سقراط با آگاهی از مرگ محتوم خود، می ماند تا کشته شود تا شیوه زندگی و فلسفیدنش و در نهایت حقیقت زنده بماند.

در این روزها به ندرت از سقراط سخن به میان می آید و دوره روش و منش او را تمام شده قلمداد می کنند. در صورتی که فیگور سقراط در هیچ زمینه و زمانه ای کارایی خود را از دست نمی دهد و حتی می تواند منبع گفتار و عمل باشد. زندگی و منش سقراط نشان می دهد بیان یا گفتار قادرند منبع کنش باشند. کنش به معنای برانگیختن خرد در برابر بی خردی.

سقراط با فاش گویی ها و پرسش های مکررش، جهل عمیقِ نهادینه شده در یک جامعه و نخبگانش را عیان می کند. پس بدیهی است منش او خشم جامعه و نخبگان را در آن واحد برانگیزد و آنان را تحریک کند تا با همدستی و دسیسه، انواع تهمت ها ازجمله بی دینی را نثارش کنند تا جایی که این تهمت ها او را به مسلخ مرگ ببرد.

اگر نگاهی به پشت سر و تاریخ روشنفکری ایران بیندازیم، به جرئت می توان کس یا کسانی را یافت که همچون سقراط در برابر نادانی و جهل جامعه و نخبگان قد علم کنند: روش سقراطی در فلسفیدنِ سیاسی، یعنی برهنه گویی (parrhesia)، یک سبک راست گویی است که در آن بیان همه حقیقت بی هیچ لاپوشانی یا نگفتن پاره ای از آن، و به دور از کاربست زبان نمادین، استعاری یا خطابی روی می دهد.

برهنه گوی سقراط منش، بی هیچ رودربایستی به رخ همشهریانش می کشد که چشمان شان را بر اینکه که اند و چگونه به اینجا رسیده اند، و با این گونه زیستن رو به چه سرنوشتی دارند، بسته اند .* سویه تاریک روشنفکر و جامعه ایرانی همانا پنهان کاری، توافق آگاهانه با جهل و پرهیز از خطر است؛ حتی اگر این پرهیز موجب مرگ حقیقت شود.

بیان یا گفتار حقیقت نیاز به شجاعت دارد و مقابله با جهل، مقابله با هر تفکری است که می گوید حقیقت نزد من است. اگر سقراط به جهل تظاهر می کرد (آیرونی) تا با پرسش هایش حقیقت را آشکار کند، امروز بسیارند که با شیوه ای متضاد آیرونی سقراطی تظاهر به علم و آگاهی می کنند، در صورتی که ناآگاه هستند.

جامعه منحط جامعه ای است که در آن چنین افرادی اکثریت را دارند و امروز در بین توده ها و نخبگان این تفکر رایج است که آنان بهتر و بیشتر از دیگران می فهمند و برای هر پرسشی جوابی در آستین دارند، بنابراین کمتر کسی به سخنی گوش فرا می دهد.

از همین رو است که نخبگان و جامعه امروز ما این چنین پرحرف هستند و همچون کندوی بی عسل مملو از هیاهو. شاید به دلیل این غوغای برای هیچ است که برخی باور دارند جامعه ایران مستعد برآمدن فیگور بناپارتیست است که همه صداها را یک جا خاموش کرده و با اقتدار صدای غالب شود، غافل از اینکه جامعه ایران به لحاظ تاریخی این دوگانه آشوب و اقتدار را بارها تجربه کرده است.

آنچه نیاز جامعه ایران است، نه افتدار سرکوبگرانه است و نه گمشدن در هیاهوی علم و آگاهی جعلی. جامعه امروز ایران نیاز به سنتی اخلاقی دارد، سنت طرح پرسش درباره باورها و مسائلی که وجود آن ها هرگز مورد انکار و تردید قرار نگرفته است؛ حقیقت هایی موجود و بدیهی که گویا موجودیت شان نیاز به هیچ پرسشی ندارد. نخبگان امروز باید به سمت چنین باورها و سنت هایی بروند و موجودیت و حقیقت جعلی آن ها را به پرسش بکشند.

آیا ما برای پرسش هایی ساده از این دست پاسخی درخور داریم؟ آیا آن گونه که می گویند مردم ما باهوش تر از دیگر نقاط دنیا هستند؟ ریا و دروغ یعنی چه و آیا قریب به اتفاق مردم و نخبگان ما ریاکارند و اهل خدعه؟ شجاعت یعنی چه و آیا مردم ایران به لحاظ تاریخی شجاع و دلاور بوده اند؟ محافظه کاری یعنی چه؟ آیا هم رنگ جماعت بودن همان محافظه کاری است؟

مردم ایران محافظه کارند و اهل مدارا یا همه اینها نشئت گرفته از بزدلی آنان است که جلوه ای عاقلانه به آن داده اند؟ آزادی یعنی چه؟ روشنفکران و مردم تا چه میزان حاضرند بهای آزادی را بپردازند؟ عدالت در نزد ایرانیان چه معنایی دارد؟ آیا حاضرند از حقِ به ناحق به دست آمده خود بگذرند؟ آیا با تغییر دولت ها، جامعه ایران متحول شده و تغییر خواهد کرد؟ پرسش های بسیار دیگری هم وجود دارد که باید با صدای بلند پرسیده شوند.

این پرسش ها بیان یا گفتاری کنش مند هستند یا به معنای دقیق تر ایجاد کنش می کنند. جامعه امروز ایران بیش از آنکه به بناپارتیسم نیاز داشته باشد، به سقراط و سقراطیون نیازمند است که جامعه را با پرسش های خود به آگاهی برساند. این آگاهی از جهل سرآغاز مرحله کمال است.

* از کتاب روزگار مبادا علیرضا شمالی، نشر نگاه معاصر