سال 1404، پزشکی در ایران با یک بحران خاموش آغاز شد: موج خودکشی پزشکان و رزیدنت ها که در بسیاری موارد رسانه ای نشد، اما فشارهای سنگین کاری، رقابت های ناسالم و کمبود حمایت های روانی، زندگی جوان ترین اعضای جامعه پزشکی را تهدید می کند. در همین بازه زمانی اخیر نیز شتاب بحران آشکار است؛ فقط طی سه هفته گذشته، سه مورد خودکشی پزشکان در رسانه ها و شبکه های اجتماعی بازتاب یافت و در کمتر از پنج روز منتهی به انتشار این گزارش، خبر دو مورد خودکشی تازه نیز به اطلاع شرق رسیده است؛ نشانه ای روشن از آنکه این روند نه استثناهای فردی، بلکه حلقه ای از یک زنجیره گسترده و نگران کننده است.

به گزارش شرق، همچنین بررسی منابع خبری، شبکه های اجتماعی و آمار رسمی نشان می دهد دست کم چند مورد مرگ تأییدشده و چندین اقدام به خودکشی در ماه های اخیر رخ داده است؛ رخدادهایی که فراتر از مسائل فردی، نشان دهنده زنجیره ای از فشارهای ساختاری و اجتماعی است که از ورود به دانشگاه تا دوران طرح ادامه دارد.

لازم به توضیح است که سلسله زمانی خودکشی پزشکان در دو سال گذشته را گردآوری شده است؛ بااین حال به دلیل محدودیت های موجود، نبود پوشش رسمی رسانه ای برای برخی موارد و حساسیت خانواده های داغدار نسبت به انتشار جزییات شخصی، امکان ذکر اسامی و اطلاعات دقیق وجود ندارد؛ بنابراین، این گزارش صرفا بازتابی از نمونه های قابل ردیابی و گزارش شده است و قصد آن روشن سازی ابعاد بحران و فشارهای روانی در میان پزشکان جوان است، نه ارائه فهرستی کامل از قربانیان.

بحران سلامت روان در میان دانشجویان علوم پزشکی طی سال های اخیر ابعاد تازه ای پیدا کرده است. مسعود حبیبی، معاون فرهنگی و دانشجویی وزارت بهداشت، در گفت وگویی که خرداد 1404 در شفقنا منتشر شد، اعلام کرد فقط در سال 1403 دست کم هفت دانشجو بر اثر خودکشی جان خود را از دست داده اند و 84 نفر دیگر نیز اقدام به خودکشی کرده اند که ناکام مانده است.

علاوه بر این، بنا بر آمار رسمی، بیش از هزار نفر از دانشجویان و دستیاران در همین سال افکار خودکشی را تجربه کرده اند. حبیبی با اشاره به اینکه میانگین جهانی خودکشی منجر به مرگ 9 نفر در هر 100 هزار نفر جمعیت است، تأکید کرد که این عدد در آمریکا 14 و در ایران هشت نفر است. به گفته او براساس آمار غربالگری، حدود 40 هزار دانشجوی علوم پزشکی نیازمند مداخلات روان درمانی هستند؛ عددی که نشان می دهد سلامت روان در این گروه به بحرانی جدی تبدیل شده و فقط با برنامه های سطحی قابل حل نیست.

هادی یزدانی، پزشک و تحلیلگر نظام سلامت، توضیح می دهد که بیش از دو سال است روی موضوع خودکشی پزشکان متمرکز شده و به طور میدانی داده هایی را جمع آوری کرده است. او می گوید: در دو، سه مورد اخیر، ما با پرونده هایی مواجه شدیم که به نظر می رسید علت اصلی خودکشی مسائل شخصی و فردی بوده است، نه الزاما مشکلات صنفی یا شغلی.

برای نمونه، یکی از این قربانیان، دانشجوی پزشکی ورودی 95 دانشگاه تهران بود و سال گذشته هم مورد مشابهی اتفاق افتاده بود . یزدانی تأکید می کند که باید به این نکته توجه داشت: پزشکان نیز مانند سایر اقشار جامعه ممکن است با اعتیاد، بیماری های جسمی، مشکلات اخلاقی یا بحران های خانوادگی مواجه شوند و خودکشی فقط به مسائل شغلی محدود نمی شود. با این حال، از سال 1398 واژه خودکشی پزشکان به عنوان یک مفهوم مستقل وارد ادبیات عمومی و رسانه ای شد .

او یادآوری می کند که این بحث نخستین بار با مرگ یکی از رزیدنت های دانشگاه تهران در سال 1398 علنی شد؛ رزیدنتی که اهل چهارمحال وبختیاری بود و پیکرش داخل خودرو پیدا شد. خانواده اش دلیل فوت را سکته یا گازگرفتگی عنوان کردند، اما شواهد حاکی از خودکشی بود. همان زمان، فیلم ها و گزارش هایی منتشر شد که موضوع را به سطح رسانه ها کشاند.

پس از آن، با مرگ رزیدنت رادیولوژی دانشگاه تبریز، این ماجرا ابعاد تازه ای یافت. او از نخبگان علمی کشور بود و رتبه ای تک رقمی در کنکور داشت. خودکشی او ضربه بزرگی برای جامعه پزشکی و دانشگاهی محسوب می شد.

یزدانی می گوید برای تحلیل این پدیده، باید میان سه گروه تفکیک قائل شد: اول، خودکشی رزیدنت ها که بیشتر با فشارهای آموزشی و کاری گره خورده است. دوم، خودکشی پزشکان شاغل که به مسائل صنفی، درآمدی یا مشکلات محیط کار مرتبط است. سوم، خودکشی دانشجویان پزشکی که در سال های اخیر نیز مواردی از آن گزارش شده و بخشی از آن ناشی از نگرانی های آینده شغلی است .

به باور او، این دسته بندی کمک می کند ریشه های بحران بهتر دیده شود و بتوان برای هر سطح، راهکارهای مشخصی در نظر گرفت. یزدانی به افزایش ظرفیت های غیرمنطقی دانشگاه ها نیز اشاره می کند و می گوید: دانشجویان تصور می کنند وارد بهشتی از پزشکی می شوند، اما با ورود به واقعیت با خلأهای آموزشی و مسئولیت های سنگین مواجه می شوند. هر خطای کوچک یا تصمیم حرفه ای می تواند هزینه های سنگینی برایشان همراه داشته باشد، چه از نظر مالی و چه از نظر روانی .

یزدانی ادامه می دهد: در سال 1400 با موجی از خودکشی های سریالی مواجه شدیم. آمارها از 14 یا 15 مورد به صورت قطعی سخن می گفتند. هرچند آمار رسمی وزارت بهداشت فقط بخشی از این موارد را تأیید کرد، اما ما به عنوان فعالان حوزه رسانه و سلامت می دانیم که تعداد واقعی بیشتر بوده است .

از آن زمان، به گفته او، اصطلاح خودکشی پزشکان و رزیدنت ها به طور رسمی در ادبیات مسئولان نیز جا باز کرد. حتی در یکی از سخنرانی های محمدرضا ظفرقندی، رییس وقت سازمان نظام پزشکی، در مجلس شورای اسلامی، بحث برنامه ریزی برای کاهش و پیشگیری از خودکشی پزشکان مطرح شد. این پزشک توضیح می دهد که این موارد به صورت زنجیره ای رخ می داد: این فشارها عمدتا ناشی از ساعات کاری غیرانسانی، سیستم پادگانی آموزش پزشکی و سلسله مراتب سخت گیرانه است .

او اضافه می کند: سال اول رزیدنتی، برخی افراد بیش از 15 شیفت پشت سر هم دارند؛ یعنی شش صبح امروز تا شش عصر فردا بدون توقف. حتی با کاهش سقف شیفت ها به 12، فشارها و سلسله مراتب تحقیرآمیز پابرجاست. دانشجویان سال پایین تحت فشار رزیدنت های بالاتر قرار می گیرند و این چرخه ادامه پیدا می کند. برخی رزیدنت ها مجبور می شوند برای اشتباهات کوچک، مجازات های غیرانسانی مثل 48 ساعت محرومیت از خواب و محدودیت در حرکات داشته باشند. مثلا اینکه اجازه ندارند 48 ساعت از یک محوطه یک متر در دو متر خارج شوند .

یزدانی به فقدان آموزش اصولی و رقابت های ناسالم هم اشاره می کند: برخی استادان، دانشجویان و رزیدنت ها را رقیب می بینند و این باعث ایجاد محیطی خصمانه می شود. امتحانات سخت و غیرمنطقی، لولینگ های بی قاعده و رفتارهای تحقیرآمیز میان هم دوره ها، فشارهای روانی را افزایش می دهد و بستر اختلالات روانی و خودکشی را فراهم می کند .

او به نمونه های واقعی از بحران ها و فشارها اشاره می کند: یک دختر از خانواده ای با نفوذ سیاسی مجبور شد برای رزیدنتی به شهری دیگر برود. او تنها بود و هیچ حمایتی نداشت؛ در نهایت فشارهای خانواده و سیستم باعث شد اقدام به خودکشی کند. یا درمورد رزیدنت های مرد، چند مورد خودکشی و اقدام به خودکشی در سال های اخیر به دلیل ترکیبی از فشارهای شغلی، انتظارات بالای خانواده و مشکلات شخصی اتفاق افتاده است . یزدانی تأکید می کند که فشارهای اجتماعی و دخالت خانواده ها نیز عامل مهمی است: مواردی داشتیم که خانواده ها با اصرار خود، دانشجویان را به شهر یا رشته ای مجبور می کردند که با شرایط فردی آن ها همخوانی نداشت .

این تحلیلگر حوزه پزشکی تأکید می کند که بسیاری از این موارد نتیجه فشارهای ساختاری و نهادینه شده در نظام آموزش پزشکی است و می توان با اصلاح قوانین و آیین نامه ها، بخش عمده ای از این بحران را کاهش داد. او می گوید: موارد متعدد از خودکشی را می توانم دانه دانه مثال بزنم؛ حتی پزشکان متخصصی که کاملا واجد صلاحیت بوده اند، تحت فشارها جان خود را از دست داده اند .

یزدانی به مواردی اشاره می کند که قوانین و ساختار وزارت بهداشت عامل مستقیم حادثه بوده اند: پرستو بخشی، پزشکی که پدر و مادرش را از دست داده بود و افسردگی شدیدی داشت، تحت فشار نظام آموزشی مجبور به گذراندن طرح شد و به وضوح می شد از طریق مدیریت درست شرایط، جان او را حفظ کرد .

او ادامه می دهد: خانم دکتر قلبی در لرستان، در فروردین پارسال خودکشی کرد. این موارد فقط مسئله فردی نبود، بلکه فشارهای ساختاری و سوء مدیریت در توزیع نیروها و کنترل شرایط کاری نیز نقش داشت . یزدانی به دیگر نمونه ها نیز اشاره می کند: خانم دکتر آل سعیدی، دانشیار دانشگاه علوم پزشکی تهران که خانواده ای سطح بالا داشت، بر اثر فشارهای روانی و یأس فلسفی اقدام به خودکشی کرد. پزشکی در یزد که سابقه طلاق و فشارهای گروه کاری داشت، در سال گذشته خودکشی کرد .

یزدانی به نحوه برخورد با متخصصان در مناطق محروم نیز اشاره می کند: در خرم آباد، برخی بزرگان علمی با پزشکان مثل رزیدنت های پایین رده رفتار می کنند. نمونه ای که در مورنینگ رخ داد، یکی از پزشکان شناخته شده این منطقه برگه اکو یک پزشک را پاره و او را تحقیر می کند. این سلطه گری و رفتارهای غیرحرفه ای در مناطق مختلف باعث فشار روانی شدید شده است . او به محدودیت های مالی و فشارهای طولانی شیفت ها هم اشاره می کند: رزیدنت ها با درآمد اندک، بیش از 300 تا 400 ساعت کار در ماه دارند.

هرچند دریافتی ها نسبت به گذشته افزایش یافته، اما حجم کار و انتظارات جامعه باعث فشارهای شدیدی است. حتی در خرید هدیه یا انجام امور روزمره، انتظارات متفاوت و غیرواقعی فشار مضاعف ایجاد می کند . او معتقد است با تغییرات هدفمند در قوانین و آیین نامه ها می توان از بسیاری از این موارد پیشگیری کرد. مثلا اصلاح نظام توزیع نیروها، بازخواست مسئولان دانشگاه ها در موارد خودکشی دانشجویان و رزیدنت ها و ایجاد سیستم های حمایتی مؤثر.

یزدانی در پایان تأکید می کند: وزارت بهداشت و دانشگاه ها باید مسئولیت پذیر باشند. وقتی دانشجو یا رزیدنتی بر اثر فشارهای محیطی یا ساختاری خودکشی می کند، مسئولان باید به سرعت اقدامات اصلاحی انجام دهند، نه اینکه با برچسب گذاری یا سرپوش گذاشتن، مسئله را نادیده بگیرند. اصلاح قوانین و نظارت دقیق می تواند شرایط را عادلانه تر کرده و از بروز موارد مشابه جلوگیری کند .

پس از پایان تحصیل، مردان پزشک اگر از خدمت سربازی معاف نباشند، باید به خدمت نظام وظیفه بروند و زنان و مردان معاف شده نیز ملزم هستند دو سال دوره طرح اجباری را در نقاط تعیین شده توسط وزارت بهداشت بگذرانند. این طرح اگرچه با هدف جبران کمبود نیرو در مناطق محروم طراحی شده، اما سال هاست به عنوان یکی از سخت ترین و پرچالش ترین مراحل زندگی حرفه ای پزشکان جوان شناخته می شود.

بسیاری از پزشکان تفاوت چندانی میان سربازی اجباری و طرح پزشکی قائل نیستند. ناصح محی، متخصص مغز و اعصاب که دوره طرح خود را در مناطق مرزی گذرانده است، تجربه اش را این گونه روایت می کند: انتخاب محل خدمت در اختیار پزشک نیست و این اجبار، زمینه ساز فشارهای سنگین روانی برای جوانانی می شود که تازه از یک دوره تحصیلی طاقت فرسا بیرون آمده اند . او این اجبار را یکی از دلایل مهم افزایش آمار اقدام به خودکشی و خودکشی موفق در میان پزشکان می داند.

به گفته این پزشک، مشکلات طرح فقط به اجبار در انتخاب مکان خلاصه نمی شود؛ پزشکان جوان در بسیاری مواقع به مناطقی فرستاده می شوند که هیچ شناختی از فرهنگ، شرایط اجتماعی یا حتی وضعیت زیرساختی آن ندارند. دوری از خانواده، نداشتن امکان همراهی همسر و فرزندان برای پزشکان متأهل، نبود پانسیون و مسکن مناسب و حتی شرایط غیرانسانی زندگی -از خانه های فرسوده گرفته تا قطعی آب و برق وعدم دسترسی به امکانات رفاهی- ازجمله مواردی است که فشار مضاعفی بر آن ها وارد می کند. این فشارها در حالی است که دستمزدهای پایین، پرداخت های با تأخیر چندماهه یا حتی یک ساله، انگیزه و توان ادامه کار را بیش از پیش کاهش می دهد.

محی تأکید می کند که تراکم این مشکلات می تواند پزشک را به نقطه ای برساند که هیچ راهی جز آسیب زدن به خود نبیند. او به نمونه هایی اشاره می کند؛ ازجمله خودکشی پرستو بخشی، پزشک طرحی در لرستان که بنا بر گزارش همکارانش تحت فشار وظایف غیرقانونی و شرایط طاقت فرسای کاری قرار داشت. به گفته این متخصص نورولوژی، مواردی که رسانه ها به آن ها پرداخته اند فقط بخش کوچکی از واقعیت را نشان می دهد.

در کنار خودکشی های منجر به مرگ که علنی می شوند، بارها پزشکان در دوران طرح در مراکز روستایی اقدام به خودکشی کرده اند که در نهایت نجات یافته اند. این موارد ناموفق اما آسیب های روانی و اجتماعی شدیدی برای فرد و خانواده اش به جا می گذارد و چرخه ای از ناامیدی و فشار را تشدید می کند. محی تجربه شخصی اش را چنین بازگو می کند: در روستاهای کوهستانی کردستان بارها شاهد مسدودشدن جاده ها در برف سنگین بودم و بیماران اورژانسی یا زنان باردار در مسیر درمان مانده اند.

در چنین شرایطی، پزشک با حداقل امکانات و حداکثر استرس دست به کار می شود و حتی در صورت موفقیت، بار روانی سنگینی بر دوش او باقی می ماند . به گفته او: وقتی چنین فشاری با کمبودهای معیشتی و نبود حمایت های روحی ترکیب می شود، پزشک به تدریج خود را در موقعیتی می بیند که نه امکان خروج دارد و نه توان ادامه دادن . این روایت نشان می دهد که خودکشی پزشکان فقط یک واقعه فردی نیست، بلکه محصول ساختاری است که پزشک جوان را از همان آغاز کار در چرخه ای از فرسایش روانی، فشار اجتماعی و محرومیت معیشتی قرار می دهد.

براساس گزارش های رسمی و اظهارات کارشناسان، وضعیت سلامت روان در میان دستیاران تخصصی و پزشکان زن در ایران بحرانی تر است. وحید شریعت، رییس انجمن علمی روان پزشکان ایران، در اواخر سال 1402 اعلام کرد در یک سال گذشته دست کم 16 دستیار تخصصی خودکشی کرده اند. او یادآور شد که وزارت بهداشت آمار دقیق تر و بیشتری از این موارد در اختیار دارد، اما این اطلاعات محرمانه نگه داشته می شوند و به طور عمومی منتشر نمی شوند.

نازیلا شاه منصوری، روان پزشک، در شهریور 1403 با تحلیل داده های موجود به خبرآنلاین گفته بود که فشار روانی بر پزشکان زن به مراتب بیشتر است. به گفته او، در میان 13 مورد خودکشی ثبت شده در سال گذشته، 11 نفر زن بوده اند. این در حالی است که در جامعه عمومی، خودکشی منجر به مرگ در مردان از زنان بیشتر است.

او گفته است که پزشکان زن حدود 120 درصد بیشتر از جمعیت عمومی زنان افکار خودکشی را تجربه می کنند، درحالی که این درصد برای پزشکان مرد 40 درصد است. این آمار نشان می دهد زنان پزشک به دلیل فشارهای کاری، مسئولیت های چندگانه و چالش های اجتماعی و حرفه ای، در معرض آسیب های روانی شدیدتری هستند و ضرورت اقدامات پیشگیرانه و حمایت های مؤثر در سطح وزارت بهداشت و دانشگاه های علوم پزشکی بیش از پیش احساس می شود.