یک روز پس از دیدار رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی، با عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در قاهره، رییس دستگاه دیپلماسی کشورمان صراحتا اعلام کرد که برخلاف ادعاهای رسانه های غربی، واقعیت های میدانی تغییر کرده است و ایران تنها اجازه بازدید بازرسان آژانس از نیروگاه بوشهر و نظارت بر فرآیند تعویض سوخت را صادر می کند.

به گزارش اعتماد، به گفته عراقچی توافق مطرح شده در قاهره میان ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی صرفا چارچوب تازه برای همکاری های میان دوطرف تعریف کرده؛ این در حالی است که حملات اسراییل و ایالات متحده امریکا، شرایط متفاوتی را برای همکاری ایران با نهاد پادمانی ایجاد کرده است.

اظهارات وزیر امور خارجه ایران در حالی رسانه ای شد که روز سه شنبه پس از پایان نشست قاهره، رسانه های غربی و شخص رافائل گروسی، دبیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی ادعاهای متفاوتی مطرح کردند و مدعی شدند که توافق با ایران حاصل شده و به واسطه اش قرار است تا بازرسان نهاد پادمانی طی فرآیندی به ایران بازگشته، بر تمام فعالیت های سایت های هسته ای از جمله سایت هایی که مورد حمله اسراییل و امریکا قرار گرفته اند نظارت کنند و گزارشی جامع در مورد ذخایر408 کیلوگرم اورانیوم غنی شده ارایه دهند.

کنش و واکنش های اخیر در حالی مطرح شد که سه کشور اروپایی عضو برجام (تروییکای اروپایی) با فعال کردن فرآیند حقوقی مکانیسم ماشه و ارایه شروطی چون همکاری با نهاد پادمانی، توافق جامع با ایالات متحده و غنی سازی صفر درصدی به تهران فرصتی سی روزه دادند تا بستر را برای تحقق شروطی که بخشی از خطوط قرمز کشورمان است، فراهم کند؛ در چنین شرایطی گروهی از ناظران با استناد به دو تفسیر متفاوت از نشست قاهره و همچنین با اشاره به خواسته های حداکثری غرب براین باورند که عدم دسترسی به توافق نسبی میان ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی و کشورهای غربی آینده دیپلماسی را پیچیده تر خواهد کرد، اما گروهی دیگر باور متفاوتی دارند و با اشاره به اهرم های تهران و همچنین تمایل اروپا برای تداوم نقش آفرینی اش در برنامه هسته ای ایران شانس دیپلماسی را اندک اما محتمل می دانند. در همین راستا با رحمن قهرمان پور، کارشناس مسائل سیاسی گفت وگویی اختصاصی انجام داده تا بدین وسیله چشم انداز تعاملات آینده ایران با نهاد پادمانی و کشورهای غربی را بررسی کند.

مشروح گفت وگو در ادامه آمده است:

عباس عراقچی، وزیر خارجه کشورمان ساعاتی بعد از ادعای رسانه های غربی مبنی بر توافق تهران و رییس آژانس بین المللی اتمی اعلام کردند که طبق مصوبه مجلس، بازرسان نهاد پادمانی صرفا قادرند از نیروگاه بوشهر با هدف نظارت بر تعویق سوخت نظارت کنند، این در حالی است که گروسی مدعی شده بود که تهران اجازه بازرسی از تمامی سایت ها را اعلام کرده است؟ به باور شما آیا می توان گفت تعاملی میان دوطرف درباره چارچوب تازه ای از همکاری ها ایجاد شده است یا خیر.

در خصوص پرسش نخست، باید گفت که ظاهرا بار دیگر، همانند گذشته، تفاسیر متفاوتی از توافق میان ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی مطرح شده است. هرچند در ابتدا ممکن است به نظر آید که ایران به دلیل حساسیت های داخلی و ملاحظات مرتبط با فعل و انفعال های گروه های تندرو، ماهیت دقیق این توافق را علنی نمی کند، اما شواهد حاکی از آن است که مساله فراتر از این ملاحظات است.

در واقع، برداشت های متفاوت از مفاد توافق، اجرای آن را با چالش های جدی مواجه می سازد. از اظهارات مقامات رسمی ایران می توان استنباط کرد که هدف اصلی از این توافق، جلوگیری از فعال سازی مکانیزم ماشه و همزمان ممانعت از صدور قطعنامه علیه ایران در شورای حکام بوده است. جلوگیری از صدور قطعنامه در شورای حکام، به طور کلی، امری دشوار تلقی نمی شود؛ زیرا تجربه نشان داده که هرگاه ایران همکاری موثری با نهاد پادمانی داشته، موضوع از حساسیت اولیه فاصله گرفته و به روال عادی بازگشته است. با این حال، تردیدهای جدی در مورد توانایی این توافق برای جلوگیری از فعال سازی مکانیزم ماشه وجود دارد.

یکی از دلایل اصلی این تردیدها، عدم اشاره به زمان بندی مشخص در توافق برای همکاری ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی است. با توجه به اهمیت اطلاع از محل نگهداری اورانیوم با غنای 60درصد و میزان خسارات وارد شده به تأسیسات هسته ای ایران برای آژانس و کشورهای اروپایی، فقدان جدول زمانی مشخص می تواند این برداشت را در میان کشورهای اروپایی ایجاد کند که ایران به دنبال کسب زمان بیشتر است. در نتیجه، این وضعیت ممکن است مانع از تحقق هدف توافق، یعنی جلوگیری از فعال سازی مکانیزم ماشه شود.

همزمان با رسانه ای شدن توافق آقای عراقچی و گروسی در مصر، گزارش آژانس از دستور کار نشست شورای حکام خارج شد، با این همه کره جنوبی به عنوان رییس دوره ای شورای امنیت پیش نویس قطعنامه این نهاد را که تحریم های ایران را به طور دایم بازمی گرداند، نهایی کرد. حال به باور شما با توجه به مواضع تروییکای اروپایی، تاکید ایران بر اینکه بازرسی ها باید با تصویب شورای عالی امنیت ملی انجام شود و همچنین هشدار رییس دستگاه دیپلماسی کشورمان مبنی بر اینکه هرگونه تحرک خصمانه ای موجب قطع همکاری ها خواهد شد، آینده تعامل تهران و نهاد پادمانی را چگونه ارزیابی می کنید؟ تاکید تهران بر خطوط قرمزچه چشم اندازی برای تعامل تهران و نهاد پادمانی ترسیم خواهد کرد؟

باید تأکید کرد که ارزیابی دقیق تأثیر توافق میان ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی بر توقف مکانیزم ماشه دشوار است. به نظر می رسد ایران قصد دارد از طریق این توافق از فعال سازی مکانیزم ماشه جلوگیری کند، اما این مساله معادله ای با یک متغیر نیست. اتحادیه اروپا، علاوه بر شرط همکاری ایران با نهاد پادمانی، دو شرط دیگر یعنی توقف کامل غنی سازی (غنی سازی صفر) و مذاکرات مستقیم با ایالات متحده را نیز مطرح کرده است. از این رو، لازم است با احتیاط به این موضوع نگریسته شود.

کشورهای اروپایی، اگرچه محتاطانه از این توافق استقبال کرده اند اما آن را به عنوان عامل قطعی توقف مکانیزم ماشه تلقی نکرده اند. همچنین، آقای رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی نیز به صراحت اعلام کرده است که این توافق ارتباط مستقیمی با موضوع مکانیزم ماشه ندارد و تنها می تواند احتمال بروز درگیری نظامی را کاهش دهد. از دیدگاه آقای گروسی و احتمالا کشورهای اروپایی، این توافق صرفا بخشی از تعهدات ایران در چارچوب معاهده منع گسترش تسلیحات هسته ای (NPT) محسوب می شود.

بنابراین، باید منتظر ماند و دید که آیا تفسیر اروپایی ها از این توافق درست است یا خیر. انتظار می رود در روزهای آینده، مقامات اروپایی مواضع خود را در سطح وسیع تری رسانه ای کنند. موضع واحد سه کشور اروپایی اهداف آن ها را روشن تر خواهد کرد. با این حال، همانطور که اشاره شد، در حال حاضر باید با احتیاط نسبت به تأثیر این توافق بر جلوگیری از فعال سازی مکانیزم ماشه قضاوت کرد.

ذیل سوال بالا، مساله زمان امروز بیش از هر زمان دیگر برجسته شده، به باور شما در صورتی که بازرسان آژانس اجازه دسترسی به سایت های کشورمان را نداشته باشند، رویکرد غرب بالاخص تروییکای اروپایی و ایالات متحده با علم بر اینکه تهران ممکن است به بازگشت ماشه پاسخی سخت دهد، چه خواهد بود.

باید به اظهارات آقای رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی، در شورای حکام اشاره کرد. ایشان عنوان کردند که مقامات ایرانی به او اعلام کرده اند در حال حاضر قصدی برای خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته ای (NPT) ندارند. در صورت صحت این موضع گیری، ظاهرا ایران موضوع خروج از NPT را به صورت جدی دنبال نمی کند. بنابراین، این ابزار به تنهایی نمی تواند مانع از فعال سازی مکانیزم ماشه شود.

در حال حاضر، اولویت اصلی آژانس بین المللی انرژی اتمی و کشورهای اروپایی، اطلاعات دقیقی از محل نگهداری اورانیوم با غنای 60 درصد و ارزیابی میزان خسارات واردشده به تأسیسات هسته ای ایران در اختیار ندارند. این دو موضوع از نظر فنی برای اروپا از اهمیت ویژه ای برخوردار است، زیرا تصمیم گیری درباره مسیر تعامل یا تقابل با ایران در آینده به این اطلاعات وابسته است.

چنانچه ارزیابی نهاد پادمانی نشان دهد که خسارات واردشده به تأسیسات هسته ای ایران قابل توجه است، این امر بر تصمیم گیری های اروپا تأثیر خاصی خواهد گذاشت. اما اگر ارزیابی ها حاکی از آن باشد که خسارات وارده محدود بوده و اورانیوم با غنای 60 درصد همچنان در اختیار ایران قرار دارد و آسیبی به آن وارد نشده، این وضعیت می تواند این فرض را تقویت کند که ایران از ابزار بازدارندگی مهم برخوردار است و ممکن است به سمت توسعه تسلیحات هسته ای حرکت کند. در چنین شرایطی، رویکرد امریکا و اروپا نسبت به ایران تغییر خواهد کرد.

با این حال، با توجه به حساسیت های داخلی در ایران و اظهارات آقای عراقچی مبنی بر محدود بودن دسترسی آژانس بین المللی انرژی اتمی به اطلاعات نظارتی، در حالی که آقای گروسی بر دسترسی کامل به تمامی سایت ها تأکید کرده، اعطای مجوز به نهاد پادمانی برای بازدید از سایت های مورد حمله تا اواخر مهر یا در آینده نزدیک با چالش هایی مواجه است. بنابراین، می توان نتیجه گرفت که این فرآیند در کوتاه مدت به سادگی محقق نخواهد شد و احتمال فعال سازی مکانیزم ماشه همچنان محتمل خواهد بود.

طبیعتا با بازگشت تحریم ها معادلات پیچیده تر خواهد شد و از منظر دیگر سه کشور اروپایی آخرین اهرمی را که به واسطه اش قادرند در ارتباط با برنامه هسته ای ایران نقش آفرینی کنند را از دست خواهند داد، آیا تروییکای اروپایی پلن جایگزین برای کاهش و مدیریت تنش ها در اختیار دارند یا صرفا به بازگشت ماشه متکی خواهند شد.

باید اشاره کرد که کشورهای اروپایی با دقت به امکان استفاده از مکانیزم ماشه به عنوان ابزار کلیدی در مذاکرات با ایران می نگرند. فعال سازی این مکانیزم، اگرچه می تواند اهرم فشاری برای اروپا باشد، اما همزمان توانایی چانه زنی تروییکای اروپایی (آلمان، فرانسه و بریتانیا) در سیاست خارجی و به ویژه در پرونده هسته ای ایران را محدود خواهد کرد.

اروپا به این واقعیت آگاه است و از همین رو، بر سناریوی تمدید مهلت مکانیزم ماشه تأکید دارد. با این حال، این فرض که اروپا بدون پیش شرط و صرفا به منظور جلوگیری از فعال سازی مکانیزم ماشه، بازه زمانی مرتبط با آن را تمدید خواهد کرد، چندان واقع بینانه نیست.

اروپا به سادگی حاضر به تمدید این مکانیزم بدون کسب دستاوردهای مشخص نخواهد بود. نکته دوم آن است که اروپا، در کنار پیگیری سیاست مستقل، به همکاری ها و تعاملات استراتژیک با ایالات متحده نیز توجه ویژه ای دارد. مقامات اروپایی به صراحت اعلام کرده اند که هرگونه تصمیم درباره فعال سازی مکانیزم ماشه با هماهنگی ایالات متحده اتخاذ خواهد شد. بنابراین، بعید است اروپا اقدامی انجام دهد که با مخالفت صریح امریکا مواجه شود. تمدید مکانیزم ماشه بدون کسب امتیازات مورد نظر اروپا از ایران، با منافع ایالات متحده همخوانی ندارد و به احتمال زیاد با مخالفت امریکا روبه رو خواهد شد.

از سوی دیگر، نباید اهمیت مکانیزم ماشه به عنوان یک ابزار فشار بیش از حد بزرگ نمایی شود. اروپا در حال حاضر با یکی از مهم ترین و سرنوشت سازترین پرونده های تاریخ معاصر خود، یعنی بحران اوکراین، مواجه است که از منظر اولویت و اهمیت، به مراتب از پرونده هسته ای ایران برجسته تر است. در نتیجه، با توجه به این اولویت بندی ها، بعید است که اروپا بدون تحقق پیش شرط های خود از سوی ایران، صرفا برای حفظ این ابزار، مکانیزم ماشه را تمدید کند.

در صورت عدم توافق میان ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی و فعال شدن مکانیسم ماشه، واکنش تهران به کنش غرب چه خواهد بود، آیا احتمال دارد مقام های رسمی کشورمان گزینه خروج از ان پی تی را انتخاب کنند؟

باید اشاره کرد که در حال حاضر، سیاست واحدی از سوی ایران جهت توقف مکانیزم ماشه مشاهده نمی شود. برخی بر تهدید به خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته ای (NPT) تأکید دارند، در حالی که گروهی دیگر معتقدند باید مستقیما از NPT خارج شد و از آن به عنوان ابزاری برای چانه زنی استفاده نکرد و در مقابل به سمت ساخت سلاح هسته ای و ایجاد بازدارندگی حرکت کرد.

گروه سوم تاکید دارند که فعال سازی مکانیزم ماشه تأثیر عمیقی نخواهد داشت و بنابراین، ایران باید به تعامل محدود خود با آژانس بین الملللی انرژی اتمی ادامه دهد و دیپلماسی را از دستور کار خارج نکند، اما در این میان می بایست بر ایجاد بازدارندگی نظامی و تقویت توان دفاعی تمرکز شود. در چنین شرایطی مشخص است که در صورت فعال سازی مکانیزم ماشه، شرایط برای ایران دشوارتر خواهد شد.

البته اروپا نیز، همانطور که پیشتر بحث شد، ابزار کلیدی خود را از دست خواهد داد، اما فشار بر ایران به مراتب بیشتر از اروپا خواهد بود و مدیریت شرایط پیچیده تر می شود. گزینه هایی که ایران ممکن است در نظر بگیرد عبارتند از: خروج احتمالی از NPT، تقویت توان بازدارندگی و نزدیکی هرچه بیشتر به چین. فعال سازی مکانیزم ماشه، اندک اعتماد باقی مانده میان ایران و غرب را تضعیف خواهد کرد و در نتیجه، ایران با سرعت بیشتری به سمت چین حرکت خواهد کرد تا با حمایت این کشور، دوران دشوار پیش رو را پشت سر بگذارد.

در صورت خروج از ان پی تی ، سناریوهای پیش رو را چگونه ارزیابی می کنید، از طرفی دیگر به باور شما تهران چه گزینه های دیگری به غیر از خروج از توافق منع اشاعه هسته ای در اختیار دارد؟

درباره احتمال خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته ای (NPT)، باید تأکید کرد که تاکنون تنها کره شمالی از این معاهده خارج شده است، که این امر نشان دهنده دشواری و پیچیدگی فرآیند خروج از این توافق است. بر اساس قطعنامه های 1887 و 1540 شورای امنیت سازمان ملل متحد، خروج از این معاهده به دلیل تأثیر مستقیم آن بر امنیت بین المللی، نیازمند تأیید شورای امنیت است.

فارغ از این الزام، نفس خروج از NPT می تواند به بحرانی در نظم هسته ای جهانی دامن بزند که برای قدرت های بزرگ از اهمیت ویژه ای برخوردار است. پنج عضو دایم شورای امنیت، که همگی قدرت های هسته ای به رسمیت شناخته شده در چارچوب NPT هستند، تمایل دارند تعداد کشورهای دارای تسلیحات هسته ای محدود باقی بماند. بنابراین، خروج ایران از NPT می تواند به یک بحران سیاسی گسترده منجر شده و حتی احتمال اقدامات نظامی علیه ایران را افزایش دهد.

از سوی دیگر، کشورهایی که قصد توسعه تسلیحات هسته ای ندارند، معمولا هزینه های سنگین خروج از NPT را متحمل نمی شوند، زیرا در افکار عمومی جهانی، خروج از این معاهده به معنای تمایل به ساخت سلاح هسته ای تلقی می شود. با این حال، سه بازیگری که دارای تسلیحات هسته ای هستند (هند، پاکستان و اسراییل) هیچگاه عضو NPT نبوده اند و بنابراین، خروج از این توافق برایشان مطرح نبوده است.

تنها کره شمالی پس از عضویت در NPT و خروج از آن، به سوی ساخت سلاح هسته ای حرکت کرد. حال اگر ایران از NPT خارج شود، برداشت غالب این خواهد بود که ایران به دنبال توسعه تسلیحات هسته ای است. چنانچه سیاست ایران ساخت سلاح هسته ای نباشد، خروج از NPT هزینه ها و آسیب هایی به مراتب بیشتر از منافع احتمالی آن به همراه خواهد داشت. به همین دلیل، اظهارات رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی، مبنی بر اینکه مقامات ایرانی اعلام کرده اند قصدی برای خروج از NPT ندارند، ممکن است صحت داشته باشد.