چند وقتی است محتواهایی عجیب که ترکیبی از خرافه، شبه علم و تصاویر دستکاری شده و... هستند با عناوین جذابی مثل حقایق جهان ، مار 200 متری و... الگوریتم شبکه های اجتماعی را فتح کرده اند؛ اما این موج چه بلایی سر ما می آورد؟

به گزارش خراسان، خسته از روز کاری در حال زیر و رو کردن اکسپلور اینستاگرام هستید، در یک ویدئوی تار، بی کیفیت، سیاه و سفید و لرزان که زمان و مکانش قابل راستی آزمایی نیست، مردی را می بینید که وسط خیابان ناگهان غیب می شود. روی ویدئو درشت نوشته: پورتال جهان موازی در توکیو باز شد! اگر روی این ویدئو مکث کنید یا برای دیگری بفرستید حتماً الگوریتم اینستاگرام مورد مشابهی را برای تان نمایش می دهد؛ عکسی از ماری که 200 متر طول دارد .

باور نمی کنید اما کنجکاو شده اید، لایک می کنید و چند اسکرول پایین تر با این ریلز مواجه می شوید: یک ماجراجوی شجاع که ادعا می کند به انتهای دنیا رسیده، جایی پشت قطب جنوب که تمدنی ناشناخته زندگی می کند و دولت ها پنهانش می کنند .

این ها نه سکانس فیلم های تخیلی هالیوودی اند، نه داستان های علمی تخیلی؛ بلکه بخشی از محتوایی هستند که در صفحات میلیونی اینستاگرام و کانال های یوتیوب منتشر می شوند. صفحاتی که با وعده هایی مثل حقایق پنهان ، فکت های ماورایی و... میلیون ها فالوئر و میلیاردها بازدید جمع کرده اند و از این راه، جیب شان پر می شود.

اما سؤال اصلی این‎جاست: چرا این همه آدم حتی کسانی که می دانند محتوا ساختگی است، باز هم چشم از این ویدئوها برنمی دارند؟ چگونه این پست های پر از افکت، هوش مصنوعی و ادعاهای بی سند، به ماشین تولید لایک، فالو و درآمد تبدیل شده اند؟ در این پرونده، از مغز انسان تا الگوریتم پلتفرم ها را زیر ذره بین می بریم تا بدانیم چرا باید پیش از فشردن دکمه لایک، کمی مکث کرد.

اگر فضای مجازی را به یک بازار شلوغ تشبیه کنیم، این روزها دکان هایی بیشترین مشتری را دارند که بلندترین صدای هیجان و راز را پخش می کنند؛ بدون آن که صحت و سقم ماجرا برای شان مهم باشد. صفحات و کانال هایی که ترکیب ماهرانه ای از داستان سرایی فول اکشن، تصویرهای آشکارا دستکاری شده و وعده کشف حقایق ممنوعه را به خوراک روزانه کاربران تبدیل کرده اند. در این بازار پرزرق وبرق، ژانرهای اصلی کاملاً شناخته شده اند:

پورتال های زمان و مکان ناگهان وسط یک کوچه در توکیو یا جاده ای خاکی در برزیل، گردبادی عجیب شکل می گیرد و آدم ها یا وسایل نقلیه را به جای دیگر می بلعد. فیلم ها تار، کوتاه و پر از لرزش دوربین اند؛ کات های ناشیانه گاهی به چشم می آید اما مهم این است که هنوز مشتری پای کار است.

موجودات ماورایی هیولاهای غول آسا که از مه بیرون می آیند، مارهای 200 متری که در رودخانه چینی مشاهده شده اند، یا شبح انسان هایی با چشمانی درخشان که در غارهای کوهستانی پرسه می زنند. البته همیشه پای هیولا در میان نیست؛ گاهی هم در این پست ها پری دریایی، آدم کوتوله و ... پیدا می شود.

بشقاب پرنده ها و فضایی ها ویدئوهایی که مدعی اند در آسمان شهری کوچک در تگزاس یا صحرای نامیب، چراغ های عجیب و اجسام فلزی پرنده ضبط شده است. گاهی هم موجودات خاکستری رنگی در گوشه تصویر تصادفاً دیده می شوند.

نظریه های توطئه تمدن های ممنوعه پشت قطب جنوب، تونل های مخفی زیر هرم بزرگ جیزه که دولت ها سانسورش می کنند و شواهدی که ناسا نمی خواهد بدانید ژانر بعدی این محتواهای عجیب و بی در و پیکر هستند.

ماجراجویی های ساختگی گاهی هم با لایو یا ویدئوهای جوانان به ظاهر شجاعی طرف هستیم که در دل جنگل های تاریک یا قبرستان های قدیمی و متروکه فیلم می گیرند و مدعی اند چیزهایی دیده اند که با عقل جور در نمی آید. در بیشتر اوقات هم مخاطب یا درست و حسابی چیزی که آن ها مدعی اش هستند را نمی بیند یا برایش واضح است که فیلم‎بردار همدستی در پشت صحنه دارد تا از قبرستان متروک به جای ارواح و اجنه به سمتش سنگ پرتاب کنند و جیغ بزنند.

وجه مشترک همه این محتواها مثل امضای دیجیتال شان است: تصاویر بی کیفیت یا به وضوح ساخته شده با هوش مصنوعی، قاب بندی غیرحرفه ای اما حساب شده که باید حس فیلم یکهویی را تداعی کنند، روایت هایی نیمه کاره که درست قبل از پاسخ دادن به بزرگ ترین سؤال، ویدئو را می بندند. در کپشن ها و تیترها، احساسات روی حالت حداکثر تنظیم شده: باورنکردنی! افشا شد! فیلم ممنوعه! و... این محتواها یک اصل را خوب بلدند: هرچه بیشتر در تعلیق بمانی، بیشتر درگیر می شوی. و این همان حلقه طلایی است که الگوریتم ها را به چرخش درمی آورد و جیب سازندگان را به لطف تبلیغات و اسپانسرها پر می کند.

مغز ما عاشق ماجراهایی است که در مرز خطر و امنیت بازی می کنند. دیدن فیلمی از یک موجود ناشناخته در جنگل یا شنیدن روایت بازشدن پورتال زمان، آدرنالین را بالا می برد بدون آن که واقعاً خطری تهدیدمان کند. این همان ترس امن است که از داستان های ترسناک شب های کودکی تا فیلم های وحشت امروز، همیشه خریدار داشته. فرقش این‎جاست که حالا این ترس در کف دستمان جا شده و با یک اسکرول برمی گردد؛ البته چند دلیل دیگر هم برای این علاقه وجود دارد.

روان شناسان می گویند وقتی چیزی ما را به شدت شگفت زده کند، مغزمان دوبرابر فعال می شود. دیدن بشقاب پرنده ای که گویا بالای خانه ای در مکزیک پرواز می کند یا فیلم مبهم موجودی شبیه پری دریایی در ساحل، این اثر شگفتی را فعال می کند. حتی اگر عقل بگوید این قلابی است ، کنجکاوی فرمان را به دست می گیرد: شاید این یکی واقعی باشد، نباشد هم جذاب است!

انسان هزاران سال است که در کنار آتش داستان گفته و شنیده. از اسطوره های باستان تا افسانه های محلی، روایت بخش جدانشدنی فرهنگ است. محتوای عجیب اینستاگرامی همان فرمول کهن را استفاده می کند: یک راوی (سازنده محتوا)، یک قهرمان یا شاهد ماجرا، و یک راز بزرگ که هنوز کامل فاش نشده. همین ناتمام گذاشتن ماجرا، مخاطب را به جست وجوی شواهد بعدی وادار می کند.

در بسیاری از جوامع، از جمله جامعه ما، بخشی از مردم منابع رسمی خبر و سرگرمی را یا غیرجذاب می دانند، یا به آن ها بی اعتمادند. اما محتوای عجیب و پرهیجان، این خلأ را با رنگ و لعاب و موسیقی مهیج پر می کند. چه بهتر که کسی از آن ها مدرک جدی نخواهد!

افسانه های اجنه، ارواح، موجودات ناشناخته و نشانه های ماورایی، همیشه بخشی از حافظه جمعی فرهنگ ها به ویژه در کشور ما بوده است، مثل قصه های پدربزرگ ها درباره حضور در عروسی اجنه. برای همین در مواجهه با محتوایی خرافی و عجیب در اینستاگرام و یوتیوب، بسیاری از مخاطبان در ناخودآگاه خود، این داستان ها را آشنا می یابند. دیدن ویدئوی غار اجنه یا پری دریایی برایشان نه فقط یک سرگرمی، که ادامه روایت هایی است که سال ها از زبان بزرگ ترها شنیده اند.

الگوریتم های اینستاگرام، یوتیوب و تیک تاک شبیه یک فروشنده پرتجربه اند که خوب می داند چه جنسی را جلوی چشم مشتری بگذارد تا باز برگردد. آن ها اساس کارشان را روی زمان ماندگاری و تعامل گذاشته اند؛ یعنی هرچه بیشتر لایک کنید، کامنت بگذارید، یا حتی روی یک ویدئو مکث کنید، سیستم نتیجه می گیرد که این جنس باب میل شماست و مشابهش را بیشتر بهتان نمایش می دهد.

محتواهای عجیب، به واسطه قدرت بالای برانگیختن احساسات؛ ترس، تعجب یا حتی خنده عصبی، همیشه در صدر پیشنهادهای این الگوریتم ها قرار می گیرد. یک ویدئوی دوقلو از مار غول آسا در چین و پورتال پشت قطب جنوب ، ظرف چند ساعت می تواند به میلیون ها کاربر برسد، چون هر واکنش کوچک شما، مثل رساندن بنزین به آتش، آن را در رتبه بالاتر می نشاند.

اما همه چیز فقط درباره دیده شدن نیست؛ پشت این چرخه موتور دیگری کار می کند: انگیزه مالی. بازدید بالا به معنای درآمد مستقیم از تبلیغات، اسپانسرها و گاهی حتی فروش محصولات یا لینک های وابسته است. در نتیجه، تولیدکننده محتوا هر بار باید بمب عجیب تر بسازد تا هم با الگوریتم دوست بماند و هم حساب بانکی اش چاق تر شود.

شاید فکر کنید که فقط آدم های خرافاتی این محتواها را دنبال می کنند، اما واقعیت پیچیده تر است. بخش بزرگی از مخاطب، حتی وقتی خودش هم می داند ویدئو ساختگی است، باز روی آن کلیک می کند. چرا؟

1. جنبه سرگرمی: تماشای یک ریلز با غار اجنه یا بشقاب پرنده گاهی درست مثل دیدن یک کمدی بی کیفیت تلویزیونی است: می دانیم جدی نیست، اما وقت کُشی بدی هم نیست.

2. مصرف طنزگونه: بعضی ها این ویدئوها را صرفاً برای مسخره کردن یا ساخت میم به دوستان شان می فرستند؛ اما هر ارسال برای الگوریتم مثل یک پاداش است.

3. اثر FOMO: اما دلیل آخر ترس از جا ماندن یا فومو است. یعنی کسی دوست ندارد وقتی همه درباره یک موجود ناشناخته حرف می زنند، او بی خبر باشد. این حس، حتی کاربر شکاک را هم به صف بینندگان می کشاند.

بلایی که ریلزهای خرافی سرمان می آورند!

دیدن چند ویدئوی پری دریایی یا اجنه فلان کوهستان شاید در همان لحظه فقط لبخندی روی لب تان بنشاند یا کمی ضربان قلب تان را بالا ببرد، اما این عادت به ظاهر بی آزار، اگر تکرار شود، اثرات جدی تری برجا می گذارد.

ترس و اضطراب پنهان: مغز ما، حتی وقتی می داند چیزی واقعی نیست، باز هم به تصاویر و داستان های ترسناک واکنش می دهد. دیدن مداوم محتوای هراس آور می تواند حس ناامنی و اضطراب عمومی ایجاد کند؛ احساسی که گاهی بی دلیل همراهتان می ماند.

کاهش تفکر انتقادی: اگر بارها محتوای ساخته شده را بدون بررسی بپذیرید، کم کم عادت پرسشگری و ارزیابی منبع را از دست می دهید. نتیجه؟ راحت تر با جملاتی مثل همه می گن قانع می شوید.

گسترش شبه علم: وقتی ادعاهای نادرست و بی اساس با لحن قاطع و جذاب پخش شوند، مرز بین علم و خیال کمرنگ می شود. حتی در بحث های جدی، این دانش جعلی به عنوان سند ارائه می شود.

ترویج شایعه: وقتی کاربران هر روز با راز لو رفته جدیدی بمباران شوند، یا آن را باور می کنند و اشتباه پخش می کنند، یا به نقطه ای از بی اعتمادی می رسند که حتی خبرهای واقعی را هم جدی نمی گیرند. هر دو حالت، فضای اجتماعی را ملتهب و گنگ می سازد. خلاصه این موج محتوای عجیب و شبه علمی فقط یک بازی بی ضرر در تلفن همراه نیست. آرام و تدریجی، هم میدان ذهنی فرد را اشغال می کند و هم چشم انداز فکری جامعه را تغییر می دهد.

اگر بخش های قبل هشدار دادند که محتوای فیک فقط یک سرگرمی بی ضرر نیست، حالا وقتش رسیده سراغ دو پرسش حیاتی برویم: چطور این محتوا را از چند کیلومتری بشناسیم و اگر با آن روبه رو شدیم، چه کنیم؟

در اولین گام خیلی مهم است بدانیم یک ویدئوی ساختگی چه ویژگی های فرمی دارد؛ در چنین ویدئوهایی تصاویر بیش از حد تار، لرزان یا با برش های ناگهانی است که جزییات کلیدی را پنهان می کنند؛ ضمن این که سایه ها با منبع نور همخوانی ندارند یا جهت حرکت اجسام غیرطبیعی است. در ضمن الگوهای تکرارشونده در پس زمینه وجود دارد که نشانه استفاده از هوش مصنوعی یا نرم افزار ادیت است.

چنین محتواهایی تیترهای بیش از حد هیجانی دارند، ادعاهای شان بی منبع یا با منابع غیرقابل بررسی است؛ روایت شان هم نیمه کاره است، یعنی قطع داستان پیش از رسیدن به پاسخ یا نتیجه گیری، برای تشویق به دنبال کردن قسمت بعد.

وب‎سایت های بررسی حقیقت، رسانه های معتبر علمی و جست وجوی معکوس تصویر (Google Reverse Image) از بهترین ابزارهایی هستند که با چند کلیک می توانند پشت صحنه یک راز را لو بدهند. حتی یک جست وجوی ساده نام مکان یا رویداد ادعایی هم می تواند فیک بودن را روشن کند.

در ضمن نباید چنین ویدئوهایی را منتشر کنیم؛ حتی اگر از سر شوخی یا انتقاد باشد، اشتراک گذاری ناخواسته همان کاری را می کند که سازنده محتوا می خواهد: بیشتر دیده شدن. از طرفی باید در مدارس، دانشگاه ها و خانواده ها یاد بدهیم که هر محتوای جذابی لزوماً درست نیست. مهارت پرسشگری، ارزیابی منبع و درک الگوریتم ها بخشی از این سواد است. اگر دیگران چنین محتوایی را فرستادند در چت شخصی یا در گروه های دوستانه و خانوادگی، به جای تأیید سریع، بحث سازنده ایجاد کنیم.