سومین گفتمان پردیسان با موضوع بحران آب علل، عوامل و پیامدهای آن در سالن همایش های بین المللی شهدای محیط زیست برگزار شد.

به گزارش جماران، در این نشست کارشناسان حوزه آب به بررسی و تحلیل شرایط موجود در کشور پرداختند و درباره راهکارهای پیش رو گفت وگو کردند.

محمد ابراهیم رییسی پژوهشگر و کارشناس حوزه ذخیره سازی اقتصاد آب، انرژی و محیط زیست در این نشست در پاسخ به این پرسش که آیا همه پهنه کشف شده آب را را استفاده کرده ایم، بیان کرد: در ایران 60 درصد نیازها از آب زیرزمینی و 40 درصد از آب سطحی تامین می شود.

وی افزود: وقتی کشوری دارید که میزان اضافه برداشت از آب زیرزمینی دارد، باید شیوه های مدیریتی تغییر کند. مصرف آب زیرزمینی به مفهوم استفاده از پس انداز است. ما بدون هزینه زیادی از آب ذخیره سازی شده استفاده می کنیم. وقتی 80 تا 90 درصد آب ذخیره شده را برداشت می کنید، باید درباره مدیریت مصرف کار کنیم.

رییسی گفت: در حوزه عرضه آب از همه توان استفاده کرده ایم و آنچه اکنون به ما کمک می کند، مدیریت مصرف آب است که امروز باید بیشتر درباره آن صحبت کنیم.

این پژوهشگر حوزه آب توضیح داد: تمام منابعی که می توانستیم برای تهران تامین کنیم را آورده ایم. مردم بدانند در تهران 50 درصد آب مصرفی متعلق به شرب است و اگر جمعیت مدام اضافه شود، 90 درصد آب در تهران صرف شرب خواهد شد. باید مسایل آب را منطقه ای کنیم و به اطلاعات کلی که همواره مطرح می شود، بسنده نکنیم.

وی افزود: عملیات اجرایی در هنگام بحران با عملیات در شرایط غیر بحران متفاوت است. ما باید درباره عملیات هنگام بحران صحبت کنیم.

رییسی به این پرسش که آیا نمی دانستیم بارگذاری در مناطق مختلف کشور نادرست است، این گونه پاسخ داد: به نظر من اقتصاد آب و مسایل مربوط به آب جدا از اقتصاد سیاسی در کشور نیست.

وی افزود: ماه گذشته در اتاق بازرگانی مجموعه ای تهیه کردم که تحریم ها چه تأثیری بر بخش کشاورزی گذاشته است. اکنون دنیا روی کشاورزی هوشمند اقلیمی کار می کند. کشاورزی هوشمند اقلیمی آب را در همان لحظه ای که گیاه می خواهد در اختیارش می گذاردT اما تمام ادوات و تجهیزات کشاورزی هوشمند اقلیمی، در اروپا تولید می شود و کشورهای پیشرو بیش از یک و نیم میلیارد دلار سرمایه گذاری در این حوزه انجام داده اند که ما از آن محرومیم.

این پژوهشگر حوزه آب گفت: تولید پهپاد، تجهیزات اندازه گیری داخل خاک و غیره اکثرا در کشورهای غربی انجام می شود و این نکته ای است که به آن توجه نمی شود.

رییسی یادآور شد: اجرای همه برنامه ها نیاز به منابع مالی دارد. درباره مسأله تأمین منابع مالی هم باید صحبت کنیم.

وی تأکید کرد: اکنون آب در کشور قدرت سیاسی می آورد. در نتیجه در تصمیمات مربوط به آب صرفا قوانین تصمیم نمی گیرند.

این پژوهشگر حوزه آب بیان کرد: در کشورهایی مثل ما قوانین وقتی به نفع کسی است، استفاده می شود و بیشتر روابط بر تصمیمات تأثیر می گذارد. از وزارت نیرو بپرسید چقدر در زمان رقابت سیاسی برای احداث و تعریف سدّ در یک منطقه تحت فشار هستند. اقتصاد سیاسی آب خیلی مهم است.

وی ادامه داد: در محیط زیست هم همین طور است. باید حاکمیت سیاست و قدرت بر تصمیمات را در نظر بگیرید.

رییسی گفت: وقتی 60 درصد مصرف آب مربوط به منابع زیرزمینی است و به انرژی یارانه زیاد می دهید یعنی عملا به آب ارزان را مجوز می دهید. بی توجهی به یارانه انرژی به مفهوم آن است که همه کارهایی که کردید از دست می رود. در اسپانیا بحث یارانه انرژی حل شد و پس از آن اقدامات بعدی انجام شد. همه کارهای اصلاحی با تخصیص یارانه انرژی از دست می رود.

بهیه جعفری بی بالان معاون دفتر برنامه ریزی کلان منابع آب و تلفیق وزارت نیرو نیز در این نشست با اشاره به برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی توضیح داد: برداشت بی رویه بالغ بر 150 میلیارد متر مکعبی از منابع زیرزمینی داریم که کسری مخزن تجمعی را رقم زده است.

وی افزود: ما به تبع این برداشت ها دچار مشکل شده ایم. اکنون بیش از 359 محدوده مطالعاتی دچار فرونشست هستند. فرونشست پدیده ای غیر قابل بازگشت است. باید در نظر داشته باشیم که حتی اگر شرایط بارشی مناسب باشد، در صورت از دست رفتن آبخوان، نمی توان آن را احیا کرد.

جعفری بیان کرد: مجموعه روند توسعه کشور، ما را به اینجا رسانده است. در سال1335 جمعیت کشور 19 میلیون نفر بود که امروز به بالغ بر 85 میلیون نفر رسیده است. این جمعیت نیاز به غذا توسعه و… دارد. شرایط فعلی را باید ساماندهی کرد.

وی اضافه کرد: سند آمایش در سال 1399 تازه مصوب شده است و پهنه بندی انجام داده ایم. در خلاء آمایش سرزمین اتفاقات متعددی رخ داده و بارگذاری جمعیت در مناطقی انجام شده که کمبود ذاتی منابع آب داشتیم.

معاون دفتر برنامه ریزی کلان منابع آب و تلفیق وزارت نیرو اضافه کرد: صنعت به تبع انتقال جمعیت در مناطق ساکن شده است. صنعت آب کمی می خواهد، اما به دنبال استقرارش جمعیت می آورد. جمعیت مهاجر نیاز به غذا را افزایش داده است. روند توسعه نامناسب سبب شده است که 159 محدوده دچار فرونشست شود و با مقادیر مختلفی از فرونشست در این مناطق رو به رو هستیم. دشت های ممنوعه داریم. امروز تمام آبخوان های مناسب ما در شرایط بهره برداری ممنوعه قرار دارند.

وی افزود: به نظر می رسد بحث بحران و تنش آب وجود دارد. یک بخش آن ناشی از اقلیم و شرایط اقلیمی است و یک بخشی به خاطر خشکسالی ها است دو یک بخشی به خاطر استقرار صنایع پرآب بر و بارگذاری ها است و باعث شده است که با شرایط بحرانی رسیده ایم.

جعفری بیان کرد: ما به نقطه بی بازگشت از منظر آب نرسیده ایم. ما هنوز هم طبق آمار بین 80 تا 90 میلیارد متر مکعب مصرف آب داریم. از این موجودیت می توان به نحو مطلوب تری استفاده کرد که ارزش افزوده بهتری ایجاد کند و آب را به نحو مناسب تری برای نسل آینده استفاده کنند.

وی تأکید کرد: یک عصای جادویی برای حل مشکل آب وجود ندارد. باید راهکارهای مختلفی را برای حل مسأله در نظر گرفت. استفاده از آب نامتعارف، مباحث اقتصادی، آبخیزداری و آبخوان داری و غیره باید مورد توجه قرار گیرد. هیچ یک از این راهکارها به تنهایی راهکار حل مشکل نیست.

معاون دفتر برنامه ریزی کلان منابع آب و تلفیق وزارت نیرو گفت: همه شعار می دهیم که مصرف را باید مدیریت کنیم اما عملا این اتفاق نمی افتد. سیستم حکمرانی ما در دقیقه 90 نگاه بخشی به مسأله دارند. در طول فعالیتم مکاتباتی داشتیم که دو روستا برای استفاده از چاه مشترک به منظور تامین نیاز شرب با همدیگر درگیر هستند. بحث مشارکت و فرهنگ سازی در حوزه آب مهم است.

وی اضافه کرد: ما در موضوع مصرف آب دچار زیاده روی و افراط هستیم. در بحث دور ریز هم دچار مشکل هستیم. در عمل نماینده مجلس در حوزه خود دنبال سد، شبکه و غیره است. استاندار، وزارت نیرو و جهاد کشاورزی هر کدام کار خود را می کنند. باید این تابوها را بشکنیم. باید نسل های آتی با این واژگان آشنا شوند و کار جمعی را تمرین کنیم.

حمیدرضا جانباز مشاور پیشین معاون آب و خاک جهاد کشاورزی نیز در این نشست درباره رسیدن به نقطه بی بازگشت از منظر آبی بیان کرد: از نظر من موضوع بحران آب یک موضوع جعلی است تا مسئولیت را از روی دوش خود برداریم.

وی ادامه داد: آب کالای تجدیدپذیر است. خداوند سالانه 400 میلیارد متر مکعب در سال های ترسالی و خشکسالی در اختیار ما قرار می دهد و ما نتوانسته ایم این آب را مدیریت کنیم.

مشاور پیشین معاون آب و خاک جهاد کشاورزی افزود: ما شاهکار مهندسی آب جهان را در طول سه هزار سال گذشته داشته ایم و حتی در بعضی جاها کاریزهای پنج هزارساله داریم که آثار آن باقی مانده است. این نشان می دهد که ما می دانستیم در کشور خشک و کم آب زندگی می کنیم.

وی اضافه کرد: ما کارهای زیادی در کشور برای تأمین آب انجام دادیم. زمانی گفتند سدّ خوب است و سدّهای کوچک و بزرگ ساختیم. حفر چاه کردیم، اما مقداری اختیار از دست ما خارج شد. امروز یک میلیون چاه داریم.

جانباز یادآور شد: ما هشت میلیون هکتار اراضی آبی داریم. در این وسعت یک میلیون چاه حفر کرده ایم. یعنی در هر هشت هکتار یک جا را سوراخ کرده ایم. سوراخ هایی از عمق 20 متر تا 300 متر ایجاد کرده ایم.

وی افزود: آب را شیرین و منتقل می کنیم. این کار سختی است که برای تأمین نیاز شرب و صنعت انجام می شود. اجرای این سیاست در حالی است که در همایشی با همین موضوع، همه کارشناسان با شیرین‎ سازی و انتقال آب مخالف بودند.

مشاور پیشین معاون آب و خاک جهاد کشاورزی توضیح داد: در مقابل کارهایی که انجام دادیم، خیلی کارها را نکردیم. درحکمرانی سه تا چهار اصل خیلی ساده داریم. هسته مرکزی حکمرانی، مسئولیت پذیری است که ما نداشتیم. کار کردیم اما پاسخگویی نداشتیم.

وی ادامه داد: مشارکت را جدی نگرفتیم. کارشناسان دولتی گفتند ما بلدیم، درس خواندیم، دلسوزیم و مملکت را دوست داریم. با این دید در بدنه دولت کار کردیم. ما بحث بازچرخانی آب را جدی نگرفتیم.

جانباز گفت: سال های قبل سازمان برنامه کلاسی برای ما برگزار کرد. یک استادی از ژاپن آمده بود. همواره درباره آب کشاورزی صحبت می کرد و درباره شرب و صنعت معتقد بود که باید از مسیر بازچرخانی آب مورد نیازشان تامین شود. آب خام فقط مخصوص کشاورزی استو

وی ادامه داد: در اروپا که بارندگی بالای 800 میلیمتر است، 30 بار آب بازچرخانی می شود. در ژاپن هر ساختمانی که ساخته می شود، آبش بازچرخانی می شود و آب شرب را می خرند.

مشاور پیشین معاون آب و خاک جهاد کشاورزی بیان کرد: 95 درصد اعتبارات موجود صرف اب سطحی شده و کمتر از یک درصد صرف آب زیرزمینی شده است. ما اگر می خواهیم به بحران مدیریت آب برخورد نکنیم، نیاز به آبخوان داری و آبخیزداری داریم.

وی افزود: مطالعات مربوط به 55 سال پیش را می خواندم. کل جمعیتی که ایران ظرفیت پذیرش آن را داشت، 50 میلیون نفر بود که 25 میلیون نفر آن باید در سواحل مکران مستقر می شدند اما امروز آنجا اصلا جمعیت نداریم.

جانباز بیان کرد: کشور 90 میلیون جمعیت دارد و همه در فلات مرکزی ساکن هستند. فرض دوم این مطالعه این بود که برای تولید کشاورزی یا غلات یا گوشت باید انتخاب شود. ما فقط برای تولید یونجه و گندم بیش از 20 میلیارد متر مکعب آب مصرف می کنیم.

وی ادامه داد: ما در عرصه آب مطالبه گر نداریم. متأسفانه تا زمانی که مردم ما مطالبه گر نشده اند، دولت هم پاسخگو نخواهد بود. باید یاد بگیریم مطالبه گر باشیم.

نیازعلی ابراهیمی رییس بخش آبیاری موسسه تحقیقات خاک و آب نیز در این نشست درباره احتمال رخ دادن ترک فعل در سیاستگذاری برای آب توضیح داد: وزارت نیرو اعلام کرده است که 103 میلیارد متر مکعب آب تجدیدپذیر دارد. 82 میلیارد متر مکعب از منبع تا مصرف در اختیار کشاورزی است، 8.8 میلیارد متر مکعب شرب و 3.7 میلیارد متر مکعب در صنعت مصرف می شود.

وی افزود: صنعت 100 سال است که در ایران کار می کند. هرچقدر این بخش رشد کند، دو میلییارد متر مکعب آب جدید نیاز نخواهد داشت. شرب هم به 10 میلیارد متر مکعب می رسد و باید روی آن کار شود، اما عمده آب مصرفی در بخش کشاورزی است.

رییس بخش آبیاری موسسه تحقیقات خاک و آب افزود: ما 25 سال است که درگیر اضافه برداشت هستیم. از سال 80 به این مرحله رسیدیم. دو قانون بد در دهه 80 داشتیم که منجر به سیاست توسعه کشت شد.

وی اضافه کرد: در صنعت و شرب اگر فقط 30 درصد صرفه جویی کنیم، به نتیجه می رسیم. در بخش کشاورزی طبق آمار سال 1402.9 میلیون و 200 هزار هکتار کشت داریم. ظرفیت کشت ما با آب موجود به پنج میلیون هکتار است. باید در یک دوره 25ساله این تغییرات اعمال شود.

ابراهیمی اضافه کرد: در کنار این موضوع بحث امنیت غذایی وجود دارد. باید امنیت غذایی را درست کنیم. پنج هزار و 800 کیلومتر دریا داریم. از این پتانسیل در تولید علوفه، پروتیین برای انسان و غیره استفاده نکرده ایم.

وی تأکید کرد: باید به مضامین بازگردیم و سیاست ها را حرکت دهیم. ما سه میلیارد متر مکعب آب سبز داریم. در توسعه آب سبز کار نکردیم. خیلی خوب می توانیم در این حوزه کار کنیم. باید یک بازگشت 25ساله داشته باشیم.

به گفته رییس بخش آبیاری موسسه تحقیقات خاک و آب، سطح زیر کشت پسته از 100 هزار هکتار در اول انقلاب به 800 هزار هکتار رسیده است. کسانی که در بحث کلان دنبال توسعه پسته هستند، افرادی هستندکه خانواده هایشان در اروپا زندگی می کنند.

وی افزود: تاکنون وزارت نیرو وظیفه اش را انجام نداده است. باید بگوید مثلا پنج میلیون متر مکعب آب در اختیار کشاورزی قرار می دهیم، تا کشاورزی به همان میزان آب مصرف کند. محیط زیست هم به وظیفه اش را انجام نداده است.

عیسی بزرگ زاده سخنگوی صنعت آب نیز در قسمت دوم این نشست تلاش کرد که به جای مطرح کردن مباحثی که هیچ سودی ندارد، درباره ارائه راهکارها سخن بگوید.

وی گفت: تلاش می کنم مشکل آب را در نیم خط توضیح بدهم. مشکل این است که بارگذاری آبی فراتر از مرزهای تاب آوری منابع محیط زیستی آب رخ داده است. اصلا موضوع دیگری وجود ندارد. گروهی می گویند حکمرانی آب غلط بوده است، اما سد ربطی به حکمرانی ندارد. حکمرانی آب با مدیریت منابع آب متفاوت است.

بزرگ زاده توضیح داد: در منطقه ای که 250 میلی متر بارش دارد و رودخانه بزرگش دارآباد است، مجاز نبودیم که شهر بزرگی را مستقر کنیم و توقع تاب آوری داشته باشیم.

وی ادامه داد: چه کسی گفته است که باید 9 میلیون هکتار اراضی آبی داشته باشیم؟! کاهش واضح چهار تا پنج میلیون هکتاری در اراضی آبی باید رخ دهد.

سخنگوی صنعت آب گفت: مشکل اصلی ما اضافه بارگذاری آبی است. مهم نیست چه کسی مقصر بوده است. راهکارش این است که کاهش بارگذاری ابی انجام شود. هیچ راه دیگری وجود ندارد. با راهکارهای ساده مشکل آب کشور حل نمی شود. دچار فربهی مصرف آب هستیم و باید مصرف آب نصف شود تا سلامت به منابع آب بازگردد.

وی ادامه داد: کارشناسان موضوع کاهش بارگذاری را از سال 1345 و 1350 تشخیص داده اند. اولین دشت های ممنوعه به قبل از انقلاب باز می گردد. بعد از انقلاب هم خیلی ها بودند و نامش را مدیریت مصرف و تقاضا گذاشتند. در طول این سال ها هر بار با یک نام این سیاست کاهش مصرف در قالب قوانین و برنامه های مختلف مطرح شد.

بزرگ‎ زاده افزود: چه شد که از قبل از انقلاب تا بعد از انقلاب کارشناسان ما موفق نشدند آب کشور را نجات دهند یا زیست بوم کشور را نجات دهند؟ نظر من این است که در حکمرانی آب سه نقش آفرین اصلی وجود دارد. نهاد دولت یا سه قوه، نهاد بازار و نهاد اجتماع سه رکن اصلی هستند.

وی ادامه داد: اگر در مسایل پیچیده سه رکن با هم کار نکنند، کارها درست پیش نمی رود. نقش ها در شرایط ایده آل باید به صورت یک سوم بین این سه رکن تقسیم شود. اما در 70 تا 80 سال اخیر 80 درصد فضای تصمیم آب و توسعه توسط نهاد سه قوه انجام شده است و در تمام این مدت هم تصمیمات درستی گرفته نشده است.

بزرگ زاده گفت: در همه جای دنیا زور نهاد حاکمیت به بازار نرسیده است. کاری که نهاد حاکمیت کرده است این است که توانسته نهاد بازار را از نقش آفرینی در جامعه پایدار حذف کند. حکمران می تواند نهاد جامعه را کنترل کند اما نهاد بازار زور خودش را دارد.

وی تأکید کرد: این سه نهاد باید با هم کار کنند. اگر مسایل آب کشور را به عملکرد وزارت نیرو تخفیف می دهید یا به رفتار وزارت نیرو و چند ارگان دیگر تخفیف می دهید، دچار اشتباه هستید.

سخنگوی صنعت آب افزود: ما باید نهاد دولت را لاغر کنیم و نقشش را تا سقف 40 درصد کاهش دهیم. به این ترتیب جا را برای نهاد بازار و اجتماع خالی کنیم. این راهکار اصلی برای مدیریت منابع آب است.

وی توضیح داد: در موضوع آب باید نهاد بازار را فعال کنیم، اما دولت بیشترین نگرانی را در این زمینه دارد و نگران است که اختیاراتش را از دست بدهد.

وی گفت: اکنون رسمی ترین رقیب برای فعال شدن نهاد بازار و اجتماع مدیران دولتی هستند، زیرا نگرانند که اگر نظم نوین شکل بگیرد، شرایط مدیر دولتی چگونه خواهد بود. باید روی این مسأله این فرهنگسازی شود. در بسیاری از کشورها از جمله اسکاندیناوی که محیط زیست خوبی دارد، نهاد اجتماعی به شدت فعال است.

بزرگ زاده، فعال شدن نهاد بازار را عاملی برای حل بسیاری از مسایل حوزه آب دانست و افزود: باید از این ساز و کار به درستی استفاده شود.