علی حقگو در روزنامه شرق نوشت: من عاشق اقتصاد آزاد هستم… کاش روزی را ببینم که اقتصاد رقابتی شود. روزی که رانت های اقتصاد دولتی برچیده شود. روزی که دولت، خدمتگزار واقعی تولید و سرمایه کشور باشد. روزی که قوه قضاییه محکم پشت سرمایه دار بایستد. روزی که مجلس تنها به این دلیل تشکیل جلسه دهد که فضای کسب وکار را بهبود بخشد… (مهندس محسن خلیلی در گفت وگو با ماهنامه مهرنامه- 25/05/1393). 1- شاید چند سالی بیشتر نیست که جامعه در حال خلاصی از سیطره پارادایم ضدیت با سرمایه داری و پذیرش بازار آزاد و رقابتی و تنفس در فضای غیرایدئولوژیک اقتصادی است.

بخشی از این تحول مهم به واسطه تأثیر تحولات جهانی و فروریختن دیوار برلین و سقوط کمونیسم و بخشی دیگر ناشی از ناکارآمدی سیاست های دولت مدارانه و متمرکز در کشورمان و همچنین تلاش های فکری و تبلیغی افراد و نهادهایی است که داوطلبانه یا از منظر تأمین منافع صنفی و گروهی به تبیین و تبلیغ اصول علمی اقتصاد و تحلیل مسائل و وقایع و حوادث اقتصادی از منظر اقتصاد آزاد و رقابتی پرداخته اند.

بخشی از این تلاش ها بازخوانی تاریخ معاصر اقتصاد کشور و نقش کارآفرینان یا همان سرمایه داران در ایجاد پیشرفت و توسعه اقتصادی این سرزمین بوده است؛ کسانی که قبل از آن زالوصفت و ضد مردم و کارگر و… تصویر می شدند. تک نگاری ها و بیوگرافی افرادی مانند ایروانی و خسروشاهی و برخوردار و… (سعیدی- شیرین کام) و 50 کنشگر اقتصادی (سعیدی- فرجام نیا) و… و برگزاری جشنواره امین الضرب از طرف اتاق تهران در معرفی کارآفرینان برتر و پیش کسوت و… و ساخت مجموعه هایی مانند کارستان (بنی اعتماد- میرتهماسب) و… ازجمله این تلاش ها بوده است.

تلاش هایی که به نظر ثمربخش واقع شده و در کنار سایر تحولات، درک اجتماعی را از سرمایه داری، بنگاه داری و… تغییر داده و در سمت مثبت ذهنیت جامعه نشانده است. چنان که حتی سریالی پرمخاطب (تاسیان- تینا پاکروان) با شخصیت پردازی مثبت از یک سرمایه دار ساخته شد که شاید اولین نمونه در نوع خود باشد (فراموش شدگان- تجارت فردا -18/05/1404).

یادداشت اخیر سه فعال سیاسی (عبدی، زاهد و مهاجری) به نحوی گذرا این تحول گفتمانی را نشان می دهد: ما جوانان نسلی هستیم که با گرایش ضدسرمایه داری و مخالف با سازوکار اقتصاد بازار، وارد میدان سیاست شدیم…. سرمایه دار به عنوان موجودی خون آشام و… شناخته و معرفی می شد و به تبع آن سرمایه گذاری های بخش خصوصی و رقابت از اقتصاد ایران رخت بربست و در عوض نظام کنترلی و قیمت گذاری ارز وکالا و نرخ بهره و توزیع کوپنی و اقتدار دولتی جای آن را گرفت…. غیرمنصفانه نیست اگر بگوییم خسارتی که از این ناحیه به کشور وارد شد، کمتر از زیان های تخریب جنگ نبود (اعتماد- 15/06/1404).

2- از منظر نظام حکمرانی نیز به نظر می رسد تا حدودی با این درک جدید از سرمایه دار و توسعه و پیشرفت در چارچوب منطق بازار موافق بوده و با برون گرایی اقتصادی (منشور اقتصاد مقاومتی) همراه شده و در اسناد قانونی نیز بر ضرورت جذب سرمایه گذاری خارجی و حمایت از کارآفرینان و بخش خصوصی و… تأکید کرده است.

اما این حرکت در مدار علم اقتصاد و تجربه کشورهای موفق در امر توسعه، در این سال ها از دو سو مورد تهدید و تحدید قرار گرفته است: پوپولیسم داخلی و تحریم های خارجی. روی کار آمدن دولت پوپولیست نهم اولین ضربه بزرگ را به این روند زد و جهت گیری اقتصاد کشور را از صنعت و توسعه صنعتی در پیوند با بازار و زنجیره و تولید جهانی و متکی به صنایع کوچک و متوسط و تولید فناورانه و کارآفرینان مستقل به سمت اقتصادی توزیعی و یارانه ای و منبع محور و درون گرا و بنگاه های شبه دولتی و خصولتی برآمده از اجرای غلط سیاست های کلان اصل 44 منحرف کرد.

دومین واقعه نیز تحریم های بین المللی در همان سال ها بود که عملا فضای رانتی، توزیعی و ضدصنعتی را با تشدید ممنوعیت ها و محدودیت های تجاری و افزایش ریسک های اقتصادی و سرکوب قیمت ها و… گسترده تر و عمیق تر کرد. نتیجه این دو روند، هرچه کوچک ترشدن اقتصاد صنعتی و بزرگ ترشدن اقتصاد رانتی و صادرات مواد خام و کمتر فراوری شده و صنعتی متکی به منابع انرژی ارزان بوده است.

چنان که سهم صنعت از تولید ناخالص داخلی از 19.5 درصد در سال 1390 به 12.5 درصد در سال 1399 سقوط کرد و سهم صنایع ساخت محور از تولیدات صنعتی کشور نیز در چند دهه اخیر روند نزولی داشته و از 12 به 10 درصد کاهش یافته و… برعکس سهم صنایع منبع محور از 12.5 درصد به 38.5 درصد افزایش یافته است و 50 درصد صادرات صنعتی کشور به همین محصولات منبع محور تعلق گرفته است، در مقابل سهم 0.5 درصدی صادرات محصولات صنعتی با فناوری پیشرفته؛ حرکتی که حالت طبیعی یک زنجیره ارزش نیست، بلکه بیشتر شبیه یک الاکلنگ است: بخش های بالادستی (مثل فولاد و پتروشیمی) رشد کرده اند، اما صنایع پایین دستی و مصرف کننده داخلی تضعیف شده اند….

این تغییر ساختار نه ناشی از استراتژی هدفمند صنعتی، بلکه محصول شرایط بیرونی مانند تحریم ها، وابستگی به درآمد نفتی و سیاست های ناپایدار بوده است (دکتر مسعود نیلی- 28/05/1404). نکته مهم آنکه حتی همان صنایع منبع محور و متکی به انرژی ارزان نیز (صنایع فولاد، سیمان و…) به سبب تشدید تحریم ها و کاهش درآمدهای دولت از سویی و افزایش هزینه های خارجی و داخلی (سازمان ها و نهادهای غیرمولد و پرهزینه) و نبود سرمایه گذاری لازم در منابع نفتی و گازی و خطوط انتقال و… با مشکلات بزرگ و کاهش تولید مواجه شده اند.

درواقع روند نزولی رشد ارزش افزوده و سهم بخش صنعت در تولید ناخالص داخلی و نیز افزایش شدید اتکای تولید صنعتی به انرژی و منابع معدنی سبب تنزل جایگاه صنعت و سرمایه داری صنعتی در کشورمان شده که این خود به اختلال در فرایند توسعه اقتصادی، کاهش قدرت ملی و تحمیل آثار سوء اجتماعی و ظهور افراد و جریان هایی انجامیده است که کمتر نسبتی با توسعه و پیشرفت این سرزمین دارند که بسیار ترس آور است.

3- امروز اگر بابک زنجانی ها دست بالاتر را در فضای اقتصادی کشور یافته اند و افراد و جریان های قدرتمندی نیز از آنان حمایت می کنند، نتیجه این روند معیوب، توسعه اقتصادی و صنعتی و تضعیف شدید نوآوری و خلاقیت و ارتباط با جهان آزاد است؛ روند معیوبی که متأسفانه در صورت به کار افتادن مکانیسم ماشه و بزرگ شدن اقتصاد غیررسمی و سایه، بیش ازپیش تشدید می شود.

چه در صورت اجرای کامل این تحریم ها (صادرات تنها 450 هزار بشکه نفت و درآمد صادراتی 7.3 میلیارد دلاری -صندوق بین المللی پول- دنیای اقتصاد- 17/06) و چه اجرای ناقص آن به واسطه حمایت چین و روسیه و… (صادرات 925 هزار بشکه و درآمد صادراتی 14.9 میلیارد دلاری- همان) که فشارهای سنگینی به اقتصاد کشور وارد می کند و نتیجه ای جز تشدید وابستگی کشور به صادرات نفت و گاز و مواد خام و کمتر فراوری شده پتروشیمی و… بزرگ تر شدن مافیاهای اقتصادی و مرگ نوآوری ندارد.

اگر محسن خلیلی و محسن خلیلی ها نماد ارزش ها و تلاش های خلاقانه نسلی از فعالان اقتصادی و صنعتی و برنامه ریزان و سیاست گذاران میهن دوستی اند که با تمام افق های باز نسبت داشته اند، بابک زنجانی و بابک زنجانی ها نماد و نشانه سرمایه سازی تصنعی و توسعه الیگارشیک (کیومرث اشتریان- شرق - 16/04) متکی به رانت های عظیم اند که نسبتی با جهان دانش محور امروز ندارند و در صورت نبود چاره اندیشی عاجل، دولت و نظام اقتصادی کشور را مانند همتایان روسی خود به تسخیر درآورده و ریشه های الگوی اقتصاد آزاد و رقابتی و سرمایه دار کارآفرین در خدمت پیشرفت و توسعه کشور را که نهالی تازه احیا شده است، ای دریغا! به برم می شکند ؛ که چنین مباد!