چرا جامعه و اقتصاد ایران، با وجود همه بحران های اقتصادی، فرونمی پاشد؟ این پرسش ساده اما تلخ، کلید درک پنج دهه گذشته ایران است؛ کشوری که از جهش نفتی دهه 50 تا انفجار دلار و رمزارز، بحران های پی درپی را تاب آورده، طبقاتش بارها جابه جا شده اند و سفره اش پیوسته کوچک تر.

به گزارش اعتماد، بسیاری از ملت ها، زیر بار این حجم تورم، رانت، اختلاس و سقوط طبقه متوسط، دچار گسیختگی اقتصادی و سیاسی شده اند؛ اما ایران همچنان پابرجاست. در این مقاله، با اتکا به داده های رسمی و تحولات کلان، یک جدول بی رحمانه پیش روی شماست: نه بزنگاه بزرگ اقتصاد و جامعه ایران از 1350 تا امروز. از رفاه رانتی و هجوم به مصرف، تا جنگ، آزادسازی، شوک ارزی، یارانه نقدی، هجوم به بورس و رمزارز و فروپاشی طبقه متوسط؛ و از سوی دیگر، واکنش های اجتماعی مردم از خروج سرمایه تا اتکای به شبکه های غیررسمی و اقتصاد بقا.

اما سوال اصلی اینجاست: با این همه ناهنجاری، چرا جامعه ایران هنوز به تمامی فرو نپاشیده است؟ چگونه ساختار معیوب اقتصاد، شبکه های اجتماعی و فرهنگ بقا، مانع گسیختگی اجتماعی و سیاسی می شود؟ این مقاله، تلاشی است برای یافتن پاسخ همین معما.

1- دوره جهش نفتی و سیاست های انبساطی دولت ( 1356 1350 )

در دهه 1350 با جهش نفت و سیاست های انبساطی دولت، اقتصاد ایران رشد کم سابقه ای را تجربه کرد و نقدینگی و مصرف خانوارها افزایش یافت. ثروتمندان با بهره گیری از رانت و شبکه های درهم تنیده، سرمایه خود را به مستغلات، پروژه های دولتی و کالاهای وارداتی هدایت کردند. طبقه متوسط با اعتماد به دولت، در مصرف کالاهای بادوام و ارتقای سبک زندگی فعال شد اما اغلب محافظه کار باقی ماند و از فرصت های سرمایه گذاری پرریسک کمتر استفاده کرد.

اقشار ضعیف، عمدتا مهاجران روستایی و کارگران، سهم کمی از این رونق بردند و رشد هزینه های زندگی و فقر شهری در میان این گروه ها افزایش یافت. شکاف طبقاتی عمیق تر شد و بخشی از مهاجران روستایی وارد طبقه متوسط شدند اما با فروکش کردن رشد اقتصادی، طبقه متوسط آسیب پذیر باقی ماند و در دهه بعد، با بحران های سیاسی و اقتصادی، دوباره به سمت پایین حرکت کرد.

2- انقلاب اسلامی، ملی سازی و مصادره (1360 1357)

در سال های پس از انقلاب، اقتصاد ایران با شوک ساختاری، بی ثباتی سیاسی، مهاجرت سرمایه و نخبگان و تغییر بنیادین مالکیت ها روبرو شد. بسیاری از ثروتمندان دارایی خود را برای حفاظت به طلا، ارز و املاک خارج منتقل کردند یا در معرض مصادره قرار گرفتند و بخشی از شبکه های نفوذ خود را از دست دادند. طبقه متوسط با شوک های تورمی و افت ارزش دارایی، قدرت خریدش کاهش یافت و برخی با از دست دادن شغل یا ثبات اجتماعی، به طبقات پایین سقوط کردند.

گروهی نیز جذب ساختارهای جدید شدند، اما این تغییر، امنیت اقتصادی بلندمدت برایشان ایجاد نکرد. اقشار ضعیف از توزیع کوپن و کنترل بازار بهره نسبی بردند ولی همزمان تورم، بیکاری و کمبود کالا فشار معیشتی را پابرجا گذاشت. این دوره آغازگر جابه جایی گسترده دهک ها و شکنندگی طبقات اجتماعی بود. سقوط طبقه متوسط، مهاجرت سرمایه و فروپاشی اعتماد نهادی، پیوندی ناگسستنی میان بحران سیاسی و بی ثباتی اقتصادی برقرار کرد و شبکه های غیررسمی و خانوادگی، بیش از پیش نقش حفاظتی یافتند.

3-جنگ ایران و عراق و اقتصاد کوپنی ( 1367 1359 )

با آغاز جنگ و حاکمیت اقتصاد کوپنی، رکود تورمی و جیره بندی کالاها، زندگی مردم را سخت و روابط رسمی را فرسوده کرد. در سال های جنگ و اقتصاد کوپنی، ثروتمندان از طریق بازار سیاه، رانت واردات و شبکه های غیررسمی، سرمایه خود را حفظ کردند یا حتی افزایش دادند. طبقه متوسط اما با کاهش قدرت خرید، جیره بندی و فشار اقتصادی مواجه شد و ناگزیر به احتکار، تهاتر خانوادگی و اتکا به مشاغل جانبی روی آورد.

بسیاری از متوسط ها به طبقات پایین تر سقوط کردند. فقرا بیشترین آسیب را دیدند و زندگی شان به حمایت های غیررسمی و خیریه ها وابسته شد. این شرایط، ساختار طبقاتی را شکننده تر کرد. اقتصاد زیرزمینی و روابط غیررسمی رشد یافت و شکاف طبقاتی عمق بیشتری گرفت؛ شبکه های حمایتی سنتی، مهم ترین ابزار بقا برای اقشار آسیب پذیر شدند.

4- سازندگی، آزادسازی و تعدیل ساختاری ( 1376 1368 )

پایان جنگ و سیاست های آزادسازی اقتصادی، موج خصوصی سازی و شوک ارزی، همزمان با افزایش شکاف طبقاتی و رشد رانتجویی را رقم زد. دهک های ثروتمند با بهره برداری از خصوصی سازی و واگذاری پروژه ها، مالکیت املاک شهری و دسترسی به رانت دولتی، ثروت خود را چند برابر کردند. طبقه متوسط در ابتدای دهه امید به رشد داشت و وارد بازار بورس و مسکن شد اما شوک ارزی 1374 بسیاری را به طبقات پایین تر راند؛ امنیت شغلی و مالی این طبقه بسیار آسیب پذیر شد. اقشار ضعیف از تورم و حذف تدریجی حمایت های دولتی آسیب دیدند و مهاجرت به حاشیه شهرها و ورود به مشاغل غیررسمی افزایش یافت.

همزمان، ناهنجاری های اجتماعی مانند رشد احساس بی عدالتی، افزایش اعتراضات صنفی، گسترش فساد، و ناپایداری بازار کار، جلوه بیشتری یافت. موج جابه جایی دهک ها، رشد رانتجویی و سفته بازی و تعمیق نابرابری پیامد این دوره بود. شبکه های غیررسمی و ارتباطات سیاسی بیش از پیش نقش تعیین کننده در موفقیت اقتصادی پیدا کردند.

5-اصلاحات سیاسی-اقتصادی و ثبات نسبی ( 1384 1376 )

دولت اصلاحات با ثبات نسبی اقتصاد، رشد طبقه متوسط و توسعه بازار سرمایه، امید به بهبود را در جامعه افزایش داد اما نابرابری و آسیب پذیری طبقات ادامه یافت. ثروتمندان در فضای ثبات نسبی و رشد سرمایه گذاری خارجی، دارایی خود را در املاک، صنایع و بورس تقویت کردند و دسترسی به اطلاعات اختصاصی و رانت ها را حفظ نمودند. طبقه متوسط از فرصت های آموزشی و خدماتی و بازارهای جدید بهره برد، اما همچنان در برابر هر شوک اقتصادی آسیب پذیر باقی ماند؛ بخشی به طبقات بالاتر رفتند و بخشی نیز، خصوصا با افزایش هزینه های زندگی، به طبقات پایین تر لغزیدند.

اقشار ضعیف از افزایش حداقل دستمزد و حمایت های اجتماعی منتفع شدند اما تورم مزمن فشار معیشتی را نگذاشت کاهش یابد. در این دوره، طبقه متوسط رشد داشت اما نابرابری ساختاری و آسیب پذیری نسبت به شوک های اقتصادی پابرجا بود. شکاف طبقاتی کم وبیش تثبیت شد و هر تغییر ارزی می توانست ترکیب دهک ها را به سرعت دگرگون کند.

6-سیاست های پوپولیستی، یارانه نقدی و رشد نقدینگی( 1392 1384 )

اجرای سیاست های پوپولیستی، رشد شدید نقدینگی و جهش قیمت دارایی ها، سقوط طبقه متوسط و تقویت اقتصاد زیرزمینی را تشدید کرد. ثروتمندان با انتقال سرمایه به املاک، خودرو، ارز و طلا، رشد دارایی هایشان را تضمین کردند و از فرصت های واردات و یارانه پنهان بهره مند شدند.

طبقه متوسط ابتدا از یارانه نقدی منتفع شد و به بازار خودرو و بورس وارد شد اما شوک ارزی و جهش قیمت ها در انتهای دهه، بخش زیادی را به طبقات پایین تر فرستاد. اقشار ضعیف با کاهش ارزش واقعی یارانه ها و رشد هزینه های زندگی، به بازار سیاه و اقتصاد غیررسمی وابسته تر شدند. این دوره با جابه جایی قابل توجه دهک ها، سقوط طبقه متوسط و تعمیق شکاف طبقاتی همراه شد. رشد رفتار سفته بازانه و اقتصاد زیرزمینی به الگوی غالب بقا در جامعه تبدیل گردید.

7-بــرجام، کاهــش تحریم و رونـق بورس ( 1397 1392 )

امید به گشایش اقتصادی پس از برجام و رونق بورس، مشارکت جمعی در بازار سرمایه و خوش بینی عمومی را افزایش داد اما ثبات پایدار ایجاد نکرد. ثروتمندان در بورس و املاک سرمایه گذاری کردند و با استفاده از اطلاعات زودهنگام، سودهای بالا به دست آوردند. طبقه متوسط با موج خوش بینی، پس اندازهای خود را وارد بورس کرد اما به دلیل فقدان تجربه و نوسانات شدید، بسیاری از این طبقه در ریزش بازار متضرر و بخشی به طبقات پایین تر رانده شدند.

اقشار ضعیف از این رونق بهره اندکی بردند و عمدتا همچنان به مشاغل غیررسمی وابسته ماندند. این دوره با مشارکت بالای طبقه متوسط در بازارهای مالی و جابه جایی کوتاه مدت برخی دهک ها به سمت بالا همراه بود اما آسیب پذیری و شکنندگی ساختار طبقاتی کاملا مشهود باقی ماند.

8- بازگشت تحریم ها، شوک ارزی و هجوم به رمزارز( 1400 - 1397 )

بازگشت تحریم ها، جهش نرخ ارز و ورود به بازار رمزارزها، مهاجرت سرمایه و فروپاشی طبقه متوسط را سرعت بخشید. ثروتمندان با انتقال سرمایه به رمزارز، دلار و ملک خارجی، دارایی خود را حفظ و حتی افزایش دادند. طبقه متوسط برای مقابله با سقوط ارزش پول، به رمزارز و دارایی های غیرمولد پناه برد اما بسیاری از آنها با افت سرمایه و فشار تورمی به پایین ترین دهک ها سقوط کردند.

اقشار ضعیف با رشد تورم، حذف یارانه ها و فقدان حمایت اجتماعی، بیشتر از پیش به اقتصاد زیرزمینی و مشاغل ناپایدار کشیده شدند. این دوره با فروپاشی طبقه متوسط، تشدید نابرابری و رشد شدید مهاجرت و خروج سرمایه همراه بود. اقتصاد غیررسمی و شبکه های غیررسمی به ابزار اصلی بقا تبدیل شد.

9- استمرار بحران، اقتصاد بقا و فروپاشی طبقه متوسط (1400 تا امروز)

در سال های اخیر، اقتصاد ایران با تورم پایدار، بحران ارزی و سقوط آزاد طبقه متوسط، وارد مرحله ای از اقتصاد بقا و ناپایداری اجتماعی شده است. ثروتمندان با خروج سرمایه و تنوع بخشی دارایی، خود را در برابر تورم و رکود محافظت کردند و برتری خود را تثبیت نمودند. طبقه متوسط، با سقوط ارزش پول، افزایش هزینه های معیشتی و بسته شدن بازارهای رسمی، بخش عمده ای از موقعیت اقتصادی خود را از دست داد و در جست وجوی مهاجرت یا راه های بقا به طبقات پایین تر سقوط کرد.

اقشار ضعیف نیز با حذف یارانه، افزایش بیکاری و کاهش خدمات، به اقتصاد غیررسمی و کمک های خیریه وابسته شده اند. این دوره نقطه اوج جابه جایی و فروپاشی ساختار طبقاتی، سقوط سرمایه اجتماعی و تثبیت اقتصاد بقا در ایران است؛ وضعیتی که در صورت تداوم، پایداری جامعه را تهدید خواهد کرد.

طی پنج دهه، جامعه ایرانی علی رغم تجربه پی درپی بحران های ارزی، تورم، جنگ و تحریم، هرگز دچار فروپاشی ساختاری کامل نشده است. این تاب آوری ریشه در چند لایه دارد:

1-درهم تنیدگی شبکه های اجتماعی (Granovetter): خانواده، محله، بازار سنتی و ارتباطات خویشاوندی، در تمام ادوار بحران نقشی کلیدی در حفظ بقای معیشتی و حمایت از اقشار آسیب پذیر ایفا کرده اند. حتی وقتی اعتماد نهادی تضعیف شد، شبکه های غیررسمی به مثابه بیمه اجتماعی عمل کردند.

2-سازوکارهای رفتاری دفاعی (Thaler, Kahneman): رفتار اقتصادی مردم ایران نه بر منطق عقلانی نئوکلاسیک، بلکه بر واکنش به ترس از زیان، رفتار گله ای، سوگیری های روانی و تصمیم گیری سریع (System 1) بنا شده است. این امر هرچند باعث کاهش کارایی اقتصاد کلان و تشدید نابرابری شد، اما برای بقا در محیط بی ثبات کارکرد حفاظتی داشت.

3-سازوکارهای تطبیقی نهادی (Smelser): جامعه ایران به جای فروپاشی، ساختارهای حمایتی جدید ابداع کرد؛ از بازار غیررسمی و مشاغل دوم تا افزایش نقش خیریه ها و گروه های مذهبی و حتی مهاجرت. بحران، خلاقیت نهادی و رفتارهای انطباقی را تقویت کرده، ولو به بهای تعمیق بی اعتمادی به دولت و قانون.

4-توزیع ناهمگون ریسک و فرصت در دهک ها: دهک ثروتمند با استفاده از ارتباطات و دسترسی به بازارهای جهانی همواره محافظت شده و گاه قوی تر شده است. دهک متوسط در اغلب بحران ها سقوط کرده و نقش ستون فقرات اقتصادی را از دست داده است؛ دهک پایین عمدتاً گرفتار فقر ساختاری و آسیب پذیری مزمن مانده و تنها از طریق شبکه های غیررسمی بقا یافته است.

5-پارادوکس امید و بی اعتمادی: تجربه بحران ها امید به اصلاح بنیادی را کاهش داده، اما فرهنگ بقا، رفتار تطبیقی و توان زیست در ناپایداری را تقویت کرده است.

جامعه ایران اگرچه ساختار اقتصادی بیمار و پرآسیبی دارد، اما به سبب درهم تنیدگی شبکه های اجتماعی، سوگیری های رفتاری و تطابق نهادی، هنوز از فروپاشی کامل مصون مانده است. این تاب آوری بیش از آنکه حاصل سیاست گذاری آگاهانه باشد، ریشه در واکنش های دفاعی، تجربیات جمعی و سنت های تاریخی دارد-اما اگر اصلاح ساختاری صورت نگیرد، هر بحران جدید می تواند این تاب آوری را فرسایش دهد و هزینه های اجتماعی، اخلاقی و اقتصادی جبران ناپذیر برجای بگذارد.