تهران پر از گورستان هایی بوده که امروز نشانی از آن ها نیست. اما این قبرستان های بی گور هنوز زائرانی دارد که دلخوش هستند زیر آسفالت و خاک نشانی از عزیزان شان هست.

به گزارش شرق، خاطرم هست چند سال پیش در یکی از فرعی های خیابان نیاوران شهرداری قصد کرد که بازار میوه ای بسازد، درختان بوستانی محلی را از جا درآورد و آماده حفاری بود که اهالی صدای اعتراض شان بلند شد. آن زمین، گورستان قدیمی محله بود و بازماندگان در برابر حفاری عمیق شوریدند. این گورستان بی نشان یکی از گورستان های صاف شده تهران است.

اما سرنوشت قبرستان های تهران، از عبدالعظیم تا حسن آباد و از طرشت تا نیاوران، حکایت تلخ تخریب ها و تغییر کاربری هایی است که از قاجار و پهلوی آغاز شد و تا امروز ادامه یافته؛ توسعه ای از بالا به پایین که بدون نظر مردم، حافظه تاریخی و مکان های آیینی شهر را یکی یکی از میان برده است.

در گفت وگو با علیرضا زمانی، پژوهشگر و تهران شناس، داستان برخی از این گورستان ها را مرور کرده ایم.

تهران گورستان های زیادی داشته که امروز نشانی از آن ها نیست، نشانی از آن ها باقی مانده است؟

قدیمی ترین قبرستان شناخته شده تهران مربوط به کشف سنگ قبری در بازار این شهر است که قدمت آن به نیمه های قرن ششم هجری قمری بازمی گردد. این سنگ قبر متعلق به فردی با نام مولانا فخرالدین بن مولانا حیدر طهرانی است و هم اکنون در صحن امامزاده زید نگهداری می شود. وجود این سنگ نشان می دهد که در آن دوره، تهرانی ها افرادی با پسوند مولانا داشته اند و حیات اجتماعی در این منطقه شکل گرفته بوده، هرچند اطلاعات دقیقی از آن زمان در دست نیست، اما همین نشانه ها حضور مردمانی با هویت مشخص را در حدود هزار سال پیش در محدوده تهران فعلی تأیید می کند.

سابقه قبرستان های تهران از همین نقطه آغاز می شود. یکی دیگر از مناطق قدیمی، اطراف حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهرری است. اگرچه امروز نشانه ای از قبرستان های آن دوره باقی نمانده، اما از نظر تاریخی به عنوان یکی از نخستین مراکز دفن در محدوده تهران و پیرامون آن شناخته می شود.

با این حال، بررسی جامع قبرستان های تاریخی تهران نیازمند پژوهشی مفصل تر است. به طور خلاصه می توان گفت پس از تبدیل شدن تهران به پایتخت، روند شکل گیری و گسترش قبرستان ها وارد مرحله ای تازه شد. در دوره ای که شمیرانات جزء قصبات اطراف تهران محسوب می شدند، هنوز بسیاری از روستاهای پیرامونی ساختار اولیه خود را داشتند و دفن اموات عمدتا در کنار امامزاده ها انجام می گرفت. بخش عمده ای از قبور شهروندان تهرانی در اطراف امامزاده ها قرار داشتند. با پایتخت شدن تهران، مسیر شکل گیری قبرستان ها تغییر یافت.

برای مثال، امامزاده زید، امامزاده یحیی و دیگر امامزاده های مشابه در مناطق مرکزی، به کانون های اصلی دفن اموات بدل شدند. در آن زمان، ساکنان به طور طبیعی در اطراف این مکان ها زندگی می کردند و قبرستان ها نیز همان جا گسترش می یافتند. در جنوب تهران، قبرستانی به نام چهارده معصوم در محدوده محله طهماسبی وجود داشت که با توسعه شهر، بخشی از آن به فضای شهری بدل شد.

به عنوان نمونه، یکی از مسیرهای تاریخی دفن در تهران مربوط به سر قبر آقا و بازارچه امین السلطان بود که بعدها ساخت وسازهایی روی این اراضی صورت گرفت و شهر کم کم به سمت جنوب، یعنی محدوده شوش امروزی، گسترش یافت. با ادامه توسعه، بخش های بیشتری از قبرستان های قدیمی یا از بین رفتند یا زیر ساخت وسازهای جدید مدفون شدند. فرایند تخریب قبرستان ها از دوره قاجار و پهلوی آغاز شد.

در دوره پهلوی اول، ساخت فضاهای عمومی مانند باغ فردوس و دیگر تأسیسات شهری، موجب تخریب بسیاری از قبرستان های تاریخی تهران شد. در همان زمان، روند تبدیل قبرستان ها به کاربری های دیگر شدت گرفت، بدون آنکه مشارکت مردمی لحاظ شود. مردم نقشی در این تصمیمات نداشتند و رضایتی هم از آن دیده نمی شد. ازجمله نمونه های شاخص، قبرستانی در شمال شرقی میدان حسن آباد امروزی است که تخریب شد تا ساختمان اداره آتش نشانی در محل آن ساخته شود.

یا در تجریش، قبرستان بزرگی که متعلق به اهالی قدیمی منطقه بود، تخریب شد و به جای آن باغ شهرداری و بیمارستان شهدای تجریش بنا شد. در همین بازه، بخشی از قدیمی ترین قبرستان های تهران در محوطه امامزاده زید نیز تخریب و دبیرستان حافظ در همان محل احداث شد. در جریان ساخت این دبیرستان، بسیاری از سنگ قبرهای قدیمی از بین رفت؛ ازجمله، سنگ قبر مولانا فخرالدین که پیش تر ذکر شد، در همین زمان یافت و منتقل شد، اما محل دفن اصلی او از میان رفت. نمونه ای دیگر، قبر نمادین لطفعلی خان است که امروز وجود دارد، اما محل دفن اصلی او نیز در جریان همین ساخت وسازها تخریب شد.

در دوره پهلوی دوم نیز روند تخریب قبرستان ها با هدف توسعه شهری ادامه یافت. آیا انگیزه های سیاسی هم در این میان نقش داشتند؟

خیر، انگیزه ها صرفا توسعه ای بودند، توسعه ای از جنس همان سیاست های رضاخانی. خیابان سازی ها و طرح های شهری در دوره پهلوی بدون نظر مردم اجرا می شد. مردم مجبور بودند خانه های خود را تخلیه کنند، بدون توجه به رضایت یا مخالفت شان. قبرستان ها نیز همین وضعیت را داشتند، به ویژه قبرستان های قدیمی که کمتر مورد استفاده قرار می گرفتند. قبرستان های امامزاده زید، شمال میدان حسن آباد، چهارده معصوم و محدوده مولوی همگی جزء این طرح ها بودند و تخریب شدند.

در بسیاری موارد، مهلت زمانی کوتاهی برای تخریب منازل یا محوطه های قدیمی تعیین می شد، بدون فرصت واکنش برای بازماندگان اهل قبور. همین نگاه آمرانه باعث شد بسیاری از قبرستان های تاریخی تهران در مسیر توسعه شهری نابود شوند. حتی قبرستان هایی که دیگر به ندرت استفاده می شدند، نیز مشمول تخریب شدند.

نمونه آن، شمال میدان حسن آباد یا محدوده خیابان مولوی است که قبرستان های آنجا جای خود را به بناهایی مانند باغ فردوس و دیگر تأسیسات شهری دادند. این تحولات بخشی از روند کلی تغییر کاربری آرامستان ها در تهران بود که از دوره پهلوی آغاز شد و در سال های بعد ادامه یافت. در همین دوره، بسیاری از خانواده ها، به ویژه طبقه متوسط و مرفه یا حتی شهروندان عادی، وصیت می کردند که پس از مرگ در قبرستان هایی مانند ابن بابویه، امامزاده عبدالله، حرم حضرت عبدالعظیم (ع) و دیگر اماکن مذهبی دفن شوند. به همین دلیل، قبرستان های اطراف این اماکن همچنان فعال و محل دفن بودند و حتی قبرستان های خانوادگی در این فضاها شکل گرفت.

قبرستان حسن آباد و محل آتش نشانی در چه دوره ای تغییر کاربری یافت؟

در دوره پهلوی اول. پیش تر اداره آتش نشانی (اطفاییه) نخستین بار در یک گاراژ در خیابان چراغ برق (امیرکبیر فعلی) تأسیس شده بود. سپس ساختمان مستقلی روی یکی از قبرستان های قدیمی ساخته شد. برخی منابع می گویند حتی مادر رضاشاه در همان قبرستان دفن شده بود یا سر میرزا کوچک خان مدتی در آنجا نگهداری شده بود. اما آنچه قطعی است دفن میرزا رضای کلهر ، شخصیت فرهنگی و اجتماعی محله سنگلج، در همان محل بود.

تا حدود 15 سال پیش، سنگ قبری نمادین از او روی دیوار ایستگاه آتش نشانی نصب بود، اما در سال های اخیر برداشته شد. پس از فوت او، پیکرش در همان محل دفن شد. تا حدود 15 سال پیش، سنگ قبری نمادین از وی بر دیوار بیرونی ایستگاه شمالی آتش نشانی، در کنار همان ساختمان تاریخی نصب بود، اما متأسفانه این سنگ نیز در هفت تا 10 سال گذشته برداشته شد و امروز دیگر اثری از آن باقی نیست.

قبرستان یادشده در آن دوران، محل دفن بسیاری از اهالی محله سنگلج و همچنین ساکنان مناطق شمالی تهران بود. با گسترش تدریجی محدوده شهری، این منطقه نیز به تهران ملحق شد. به مرور زمان، ساخت وسازها، تأسیسات شهری و ایستگاه های مختلف روی این فضا شکل گرفت و در نهایت، قبرستان به طور کامل از میان رفت. در کنار چنین نمونه هایی باید به قبرستان های محلی تهران نیز اشاره کرد. گذشته تهران سرشار از روستاهایی بود که هرکدام قبرستان مستقل خود را داشتند. اگرچه بسیاری از این روستاها در آن زمان به طور رسمی به محدوده شهر نپیوسته بودند، اما در عمل با تهران پیوند اجتماعی و اقتصادی داشتند.

به عنوان نمونه، روستای کن یکی از بزرگ ترین روستاهای پیرامونی تهران به شمار می رفت. روستای طرشت و همچنین روستای دولاب نیز ازجمله نقاط مهم بودند که هر یک قبرستانی ویژه خود داشتند. در شمال تهران، منطقه شمیران قرار داشت؛ مجموعه ای متشکل از حدود 33 پارچه آبادی که امروز هرکدام به صورت محله های شهری در مناطق 1.2، 4 و 5 تهران شناخته می شوند. در گذشته اما این آبادی ها از محدوده تهران جدا بودند و مردم آن ها اموات خود را در همان قبرستان های محلی دفن می کردند.

برای مثال، روستای طرشت دارای دو قبرستان بسیار قدیمی بود؛ یکی در اطراف بقعه سیدعبدالله طرشتی که امروز همچنان شناخته می شود و دیگری در حوالی خیابان آزادی کنونی، نزدیک میدان آزادی. قبرستان دوم در گذشته از بین رفت و پس از انقلاب، مرکز تلفن شهید فرد اسدی بر روی آن ساخته شد. ازجمله شخصیت های شناخته شده ای که در قبرستان عبدالله طرشتی دفن شده است، می توان به شاه قاسم اشاره کرد که امروزه نیز یک کوچه در همان حوالی به نام او ثبت شده است.

همچنین بسیاری از خاندان های صوفی و مرتبط با سلسله های عرفان صوفیه در این قبرستان آرمیده بودند، اما بخش زیادی از قبور آنان تخریب شد. قبرستان دولاب نیز سرنوشتی مشابه داشت و بسیاری از قبور تاریخی آن در گذر زمان از بین رفت. در دهه 20 خورشیدی، موضوع ایجاد قبرستانی عمومی در تهران به طور جدی مطرح شد. دلیل اصلی این تصمیم، پرشدن و ازدست رفتن ظرفیت قبرستان های قدیمی، ازجمله قبرستان چهارده معصوم بود.

این آرامستان ها دیگر پاسخ گوی نیاز روزافزون شهر نبودند. ازاین رو، در اوایل همان دهه تصمیم به ساخت قبرستان مسگرآباد گرفته شد. بعدها چند نفر از چهره های شاخص فداییان اسلام که در آنجا دفن شده بودند، به مکان های دیگر منتقل شدند. خود مسگرآباد نیز پس از مدتی تغییر کاربری یافت و به پارک عمومی تبدیل شد. در میانه دهه 40 خورشیدی، توسعه گسترده تری در زمینه آرامستان های عمومی شکل گرفت. بخش بزرگی از زمین های جنوبی تهران برای ایجاد گورستان های جدید اختصاص داده شد. همین اراضی به یکی از بزرگ ترین گورستان های فعال تهران تبدیل شدند؛ مجموعه ای که تا امروز نیز کارکرد خود را حفظ کرده و همچنان محل اصلی دفن شهروندان پایتخت است.

از چه زمانی دفن در این گورستان های قدیمی کم رنگ شد؟

از زمانی که روند شهرنشینی در تهران به ویژه از دهه 30 خورشیدی به طور جدی آغاز شد و در دهه 40 شدت گرفت، دفن اموات در قبرستان های قدیمی به تدریج ممنوع شد. در آن دوره، بسیاری از قبرستان ها به مرور در بافت محله های شهری ادغام شدند. از آن پس، کارکرد تدفینی آن ها کاهش یافت و در موارد زیادی نیز به کلی از میان رفت. در این روند، توجه چندانی به ارزش تاریخی و فرهنگی قبرستان ها نشد و بسیاری از آن ها هویت و کارکرد میراثی خود را از دست دادند.

تقریبا همه روستاهای اطراف تهران در گذشته دارای امامزاده هایی بودند. در جوار این اماکن مقدس -چه به دلیل انتساب به اهل بیت و پیامبر (ص) و چه به سبب اعتبار اجتماعی و دینی آن ها- قبرستان هایی شکل می گرفت که محل دفن اهالی همان روستاها و مناطق بود. به عنوان نمونه، در شمال تهران، اهالی منطقه درکه که از نسل سیدمحمد والی به شمار می رفتند، از دیرباز اموات خود را در کنار امامزاده همان محل دفن می کردند.

در لویزان و شیان نیز دو روستای منطقه شمیران، امامزاده ای با عنوان پنج تن بر فراز تپه ای مرتفع قرار داشت. اهالی این دو روستا همچنان اجازه دفن در این مکان را دارند، البته مشروط به پرداخت هزینه و ارائه مدارکی دال بر وابستگی محلی. در جنوب تهران نیز امامزاده حسن و اطراف این مکان از دیرباز محل دفن مردم بود و در پشت آن قبرستانی وسیع وجود داشت. این قبرستان درختان کهن سالی مانند چنار و نارون داشت و پیرامون آن نرده کشی شده بود. نرده ها نشان دهنده وجود حصاری مشخص بودند و در کنار آن، مرده شورخانه ای مستقل و محدوده ای مجزا برای تدفین وجود داشت.

در سوهانک نیز قبرستانی قدیمی وجود دارد که همچنان به صورت جداگانه حفظ شده است. برخی بخش های آن به عنوان شهدای سوهانک شناخته می شوند. از ویژگی های خاص این محل، وجود دو درخت سرو بسیار قدیمی است که به اعتقاد برخی، قدمت آن ها به دوره های پیش از اسلام و حتی دوران ساسانیان بازمی گردد. در همین محل، قبر احمدخان ملک ساسانی ، نویسنده و چهره فرهنگی دوره قاجار نیز وجود دارد و حالت قدیمی خود را حفظ کرده است.

ازجمله قبرستان هایی که به کلی از بین رفت، می توان به قبرستان جماران اشاره کرد. در منطقه ازگل نیز ساختمانی در محوطه ای ساخته شد که مردم آن را قبرستان خانوادگی می نامیدند. اهالی برای مدتی اعتراض کردند تا از تبدیل این قبرستان به فضای دیگر جلوگیری شود، اما توجه چندانی به اعتراض ها نشد و در نهایت این محدوده نیز به پارک یا فضای شهری تغییر کاربری یافت. این روند که در دو سال گذشته تکرار شده، بخشی از تاریخ فراموش شده تهران را در ارتباط با حافظه عمومی، تدفین و مکان های آیینی مردم این شهر نشان می دهد.

یکی از نمونه های مهم آن، قبرستان قدیمی اهالی اختیاریه است که اکنون به بوستان اختیاریه تبدیل شده است. بااین حال، مقبره ای از شخصیت مذهبی آخوند رستم آبادی همچنان در این محل حفظ شده و دلیل ماندگاری آن، پیگیری های آقای ولایتی، از ساکنان و اهالی همان روستا بوده است. این مقبره به نوعی تنها بازمانده قبرستان قدیمی است. در میان این تخریب ها، قبر شخصیت مذهبی و محبوب سیدعلی دربندی به طور کامل تخریب نشد. گفته می شود پیکر وی سالم باقی ماند و سنگ قبر قدیمی او هنوز در گوشه ای از چهارراه شمال شرقی محله، میان آسفالت خیابان، پابرجاست. وضعیت این سنگ قبر نامناسب است، اما اهالی محل همچنان به آن ارادت دارند و آن را زیارت می کنند.

در گذشته، مراسم های مذهبی مهم مانند نخل گردانی عاشورا از همین محل آغاز می شد و مردم شمیران تکیه ها و نخل های خود را تا قبر سیدعلی دربندی می بردند و پس از آن بازمی گشتند. این محل برای اهالی، جایگاهی ویژه داشت و نقش مهمی در مناسک و هویت محلی آن ها ایفا می کرد. در مناطق کاشانک و دارآباد نیز قبرستان هایی قدیمی وجود داشتند که امروزه تنها بخش هایی محدود از آن ها باقی مانده است.

محله های دیگر تهران هم از این گورستان های تخریب شده دارد؟

از دیگر قبرستان های خاص و کمتر شناخته شده تهران، می توان به قبرستان کودکان در محدوده دولت آباد اشاره کرد. دولت آباد در گذشته روستایی در میانه مسیر تهران بود و مالک اولیه آن عباس میرزا بود. در این منطقه، قلعه ای وجود داشت که روبه روی آن دو قبرستان کوچک ساخته شد؛ یکی از آن ها امروز به بوستان مهران و دیگری به بوستان مریم فرهانیه تبدیل شده است. بوستان مهران برای دفن بزرگ سالان و بوستان فرهانیه برای دفن کودکان اختصاص داشت.

می توان گفت در دوره ای تخریب گورستان ها با انگیزه توسعه بود و بعد به انگیزه تجاری تبدیل شد؟

زمان پهلوی اول، بسیاری از قبرستان ها به دلیل طرح های توسعه ای مانند مدارس، پارک ها و بوستان ها تخریب شدند. بعد از انقلاب، برخلاف تصور برخی، انگیزه های تجاری عامل اصلی تخریب نبودند؛ تنها در موارد معدودی مانند امامزاده حسن و جماران، جنبه های تجاری دخیل بود، اما بخش عمده قبرستان ها به پارک، خانه های مسکونی یا مراکز اداری تبدیل شدند. در مجموع، روندی که از پهلوی اول آغاز شد و تاکنون ادامه یافته، حذف تدریجی حافظه تاریخی و اماکن مذهبی و قبرستان ها را بدون توجه به خواست و مشارکت مردم محلی رقم زده است.