ذخایر آبی تهران که روزی پر و سرشار بودند و دیگر کسی هر روز هشدار نمی داد که سدها خالی شده اند، حالا حتی 20 درصد هم آب ندارند. تهران نیز چون دیگر شهرهای ایران که دچار خشکسالی شده است، حالا با بحران آبی دست و پنجه نرم می کند که به دیگر کابوس های مردم این شهر افزوده شده است. سدهایی که از دوردست ها دیگر رد سبزیشان دیده نمی شود، تنها خشکی گسترده ای مانده است از آن فلات پهناور پرآب که آنقدر کوهستان احاطه اش کرده بود که حتی باورمان نمی شد روزگاری مناطق کوهستانی اش هم چون امروز تا این حد بی آب و علف شوند.

به گزارش اعتماد، روزگاری تا انتهای تابستان از فراز جنوب تهران، ارتفاعات پربرف تهران را مشاهده می کردی، اما امروز تقریبا همه رودخانه های اطراف کوهستان های تهران هم خشک شده اند. تهرانی ها تابستانی آکنده در غبار را، با ساعت های مکرر بی برقی، با افت فشار قابل توجه آب را در سایه جنگی قریب الوقوع در حالی گذراندند که امید به پاییزی پربارش دارند؛ امیدی که برخی باوجود تغییرات اقلیمی جهانی آن را چندان قابل باورش نمی دانند.

عیسی بزرگ زاده، سخنگوی صنعت آب همین چند هفته قبل اعلام کرد که میزان پرشدگی سدهای کشور حدود 40 درصد است و این رقم در برخی شهرها بسیار پایین تر است. در تهران، اما کمتر از 18 درصد است که حکایت از وضعیت بحرانی آب دارد. این رقم تنها محدود به تهران نیست و در بسیاری از شهرها، مثل مشهد و تبریز و بندرعباس به گفته بزرگ زاده نیاز به مدیریت مصرف داریم. تابستان گرم ایران، در حالی با کمبود آب و برق و قطعی های مکرر و افت فشار آب گذشت که همان مسوولانی که از شهروندان انتظار مدیریت مصرف دارند، خود به وظیفه مدیریت انرژی کشور آن گونه که باید، عمل نکردند.

مجموع حجم موجودی مخازن سدهای طالقان، لتیان، لار، ماملو و کرج تا 25 مردادماه، به گفته سعید سلیمانی ها، کارشناس اندیشکده تدبیر آب ایران به اعتماد حدود 325 میلیون مترمکعب است که بیانگر درصد پرشدگی کمتر از 18 درصد است. به گفته این کارشناس حدود نیمی از این حجم برای تامین آب شرب مردم استان های تهران و البرز مناسب است.

این در حالی است که مصرف آب تهران حدودا سالی 2/1 میلیارد مترمکعب است، که ماهی حدود 100 میلیون مترمکعب می شود. سلیمانی ها با اشاره به اینکه در شرایطی که شاهد بارش های مناسبی باشیم، 70 درصد مصرف شهری از آب همین سدها تامین می شود و مابقی از طریق چاه ها گفت: در شرایطی مثل امسال که دچار خشکسالی بودیم، سهم چاه ها افزایش پیدا می کند و تا 60 درصد هم می رسد و سهم سدها 40 درصد می شود.

چند سالی می شود که برای برخی شهروندان تهران، هشدار برای مصرف زیاد آب می آید که به گفته برخی از آن ها، در طول روز حتی تنها یک نفر در خانه هست و چندان مصرف زیادی ندارند. اما امسال به خصوص در ماه های اخیر، برای بسیاری از شهروندان، در صورت عدم کاهش مصرف، هشدار قطعی آب تا 12 ساعت آمده است. اما آنچه بیش از هر سالی - این تابستان را باوجود گرمای هوا سخت تر کرده است - افت فشار آب است.

با وجود قطعی های روزانه برق تهران که در هفته گذشته برخی مناطق، غیر از آخر هفته، همه روزها قطعی را داشتند، افت قابل توجه فشار آب که در ماه های اخیر بیشتر شده، در ساعات قطعی برق زندگی بسیاری از شهروندان را مختل کرده است. به گفته ساکنان تهران در برخی مناطق، عملا آن دو ساعتی که برق نداریم، آب هم نداریم و فقط در حد استفاده ضروری می شود مصرف کرد.

سلیمانی ها در این باره گفت: اجرای سیاست هایی نظیر مدیریت فشار - اگر بدون اطلاع رسانی و نظارت دقیق باشد - می تواند به توزیع ناعادلانه خدمات در سطح شهر منجر شود. گزارش هایی از نابرابری در دسترسی مناطق مختلف تهران به خدمات آب باعث شده تا برخی شهروندان احساس تبعیض کرده و در نتیجه، انگیزه ای برای مشارکت فعال نداشته باشند.

مردم به صورت عمومی پرمصرف نیستند و تنها درصد کمی از مردم پرمصرف هستند، اما مشکلات ما همچنان گسترده است. با توجه به وجود شبکه آبرسانی قدیمی و فرسوده و نشتی آبی که دارند، این شبکه باید اصلاح شود. همچنین درباره بازچرخانی آب باید بیشتر کار شود. به عبارت دیگر اگر قصوری هست، متوجه نهاد تامین کننده و توزیع کننده آب است، نه مردم.

سلیمانی ها همچنین درباره مشکلات کنتورها گفت: در برخی مجتمع های مسکونی، با وجود مصرف منطقی و کمِ آب از سوی برخی واحدها، هزینه قبض به صورت غیرمنصفانه ای میان همه ساکنان تقسیم می شود. دلیل این مشکل، تجمیع کنتور آب و محاسبه مصرف به صورت کلی برای کل ساختمان است. در این شرایط، واحدهای کم مصرف ناچارند بخشی از هزینه های ناشی از مصرف بالای همسایگان خود را نیز پرداخت کنند؛ مساله ای که با اعمال تعرفه های جریمه ای در صورت مصرف بیش از الگو، ناعادلانه تر هم می شود.

طبق آماری که شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور به اعتماد داده است، سرانه مصرف خانگی در استان تهران، 176 لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز و سرانه مصرف خانگی در شهر تهران، حدود 250 لیتر است. این در حالی است که میزان کل مصرف روزانه آب شرب در استان تهران، حدود 3 و نیم میلیون مترمکعب است. مطابق با برآورد استاندارد میزان مصرف آب شرب در بخش های مختلف تهران در سال 1403، حدود 2 تا 5 لیتر برای آشامیدن، 5 تا 10 لیتر در بخش پخت و پز، 10 تا 20 لیتر به ازای لباسشویی، 5 تا 15 لیتر صرف ظرفشویی، 20 تا30 لیتر در دستشویی، بین3 تا 10 لیتر برای شست وشوی خانه، 22 لیتر در بخش استحمام و حدود 49 لیتر برای کولر مصرف می شود.

در گزارشی که اخیرا از صدا و سیما پخش شده، به صورت درصدی سهم سرانه آب خانگی را شامل: بیش از 35 درصد استحمام، 21 درصد دستشویی، 14 درصد لباسشویی، بیش از 10 درصد ظرفشویی، 7 درصد پخت و پز، بیش از 3 درصد برای آشامیدن، بیش از 3 درصد کولر و تهویه مطبوع، بیش از 3 درصد را متفرقه و بیش از یک درصد را شست وشو اعلام کرده است.

در این گزارش آمده است که با توجه به اینکه 56 درصد سرانه مصرف خانگی مربوط به استحمام، سرویس های بهداشتی و روشویی هاست با استفاده از کاهنده هایی که در سر شیرها نصب می شوند، می توان مصرف این میزان آب را بین 20 تا70 درصد کاهش داد. در بازار چند نوع رگولاتور یا واشرهای کاهنده مصرف آب موجود است که می تواند در گلویی محل خروج آب در شیرها نصب شود که با هزینه ای بسیار کم تا حدود 70 درصد میزان آب مصرفی را کاهش بدهد.

از یک سردوش معمولی حمام، 7 و نیم لیتر در دقیقه آب خارج می شود که اگر در بخش هایی فشار آب بیشتر باشد، این عدد می تواند تا 12 و 20 لیتر در دقیقه هم برسد. این در حالی است که بعد از نصب سردوش کاهنده، به تقریبا 5 لیتر در دقیقه کاهش می یابد.

از آب روشویی با یک شیر معمولی نیز 6 لیتر در دقیقه آب خارج می شود. حالا بعد از بستن یک پرلاتور یا آب افشان که قطعه ای مشبک است و از جنس فلز یا پلاستیک ساخته شده و در دسته لوازم کاهنده آب قرار دارد با نصب آن بر شیر روشویی، 6 لیتر در دقیقه خروجی آب به یک و نیم لیتر در دقیقه کاهش خواهد یافت. پرلاتور آب را به صورت رشته های باریکی همراه با هوا میان آن خارج می کند که همین سهم هوا در تلفیق با آب، کاهش مقدار آب را به همراه دارد. قیمت کاهنده ها نیز از حدود 100 هزار تومان موجود است، تا بیش از 500 هزار تومان.

از یک شیر آشپزخانه نیز بدون تجهیز به یک سیستم کاهنده، 13 لیتر در دقیقه آب خارج می شود و پس از نصب کاهنده شیر آب به 5 لیتر در دقیقه کاهش یافت. یعنی 65 درصد مصرف آب را کاهش داد.

با نصب همین چند ابزار کاهنده خانگی می توان تا70 درصد میزان مصرف آب شرب روزانه را کاهش داد که تا همین چند سال قبل غیر از افراد متخصص در حوزه آب، اصلا از وجود چنین ابزارهایی اطلاع نداشتند. حتی همین امروز هم خیلی از شهروندان وجود این ابزار را نه موثر می دانند و نه حاضرند آن ها را آزمایش کنند. همان افرادی که عادت کرده اند حتی برای شست و شوی حیاط ساعت ها شیر آب را باز بگذارند و در جواب همسایه ای که می گوید آب را ببند، این حرکت را نوعی دهن کجی به مشکلات و نابسامانی ها قلمداد می کنند!

باتوجه به اینکه امروز همه از بحران به وجود آمده در وضعیت منابع آبی ایران سخن می گویند، اما این وضعیت خود گواه این حقیقت است که راهکارهایی که تا امروز ارائه شده، ثمری نداشتند.

سعید سلیمانی ها، کارشناس اندیشکده تدبیر آب ایران، با اشاره به هدف گذاری وزارت نیرو برای کاهش مصرف آب گفت: در حالی که وزارت نیرو هدف گذاری 25 درصدی برای کاهش مصرف آب شرب در تهران را در دستور کار قرار داده، گزارش ها نشان می دهد که میزان صرفه جویی، در خوش بینانه ترین برآوردها، تنها به نیمی از این عدد رسیده است.

با تشدید بحران آب در تهران، شرکت آب و فاضلاب استان تهران مجموعه ای از سیاست ها را با هدف کاهش 25 درصدی مصرف آب شرب در دستور کار قرار داد. این اقدامات، طی دو ماه گذشته، شامل توصیه های عمومی به صرفه جویی، ترویج استفاده از شیرآلات کاهنده مصرف و سیاست کاهش فشار بوده اند. هدف این سیاست ها کاهش نشت شبکه (بیش از 130 میلیون مترمکعب در سال) و در عین حال کنترل مصرف از طریق محدودسازی دسترسی آنی به آب بوده است. همزمان به شهروندان توصیه شد تا از پمپ و مخزن برای دسترسی به آب استفاده کنند.

این کارشناس اندیشکده تدبیر آب ایران با توجه به اظهارات سخنگوی صنعت آب بیان کرد: بر اساس اظهارات سخنگوی صنعت آب، کاهش مصرف تنها به حدود 13 تا 14 درصد رسیده و در روایت دیگر از مسوول رسانه ای آبفای تهران، این عدد کمتر از 8 درصد اعلام شده است. صرف نظر از اختلاف آماری، آنچه روشن است، فاصله معنادار میان هدف و نتیجه است؛ سوالی که ذهن بسیاری را درگیر کرده، این است: چرا این سیاست ها در تحقق اهداف ناکام ماندند؟

سلیمانی ها یکی از عوامل اصلی ناکامی سیاست ها در زمینه کاهش مصرف آب را اطلاع رسانی ضعیف و فاقد انسجام دانست و افزود: از سال 1401، دسترسی عمومی به سامانه آنلاین آمار سدهای کشور مسدود شده و این انسداد تاکنون ادامه دارد، بدون ارائه توضیحی رسمی. در شرایطی که افکار عمومی تشنه اطلاعات دقیقند، این پنهانکاری اطلاعاتی منجر به بی اعتمادی عمومی و رواج شایعات شده است.

او همچنین با اشاره به نبود سیاست های حمایتی و انگیزشی بیان کرد: سیاست های صرفه جویی در غیاب حمایت های عملی، کارکرد موثری ندارند. در این دوره، نه مشوق اقتصادی برای خرید تجهیزات کاهنده مصرف ارائه شد، نه تعرفه های پلکانی ونه مشوق های مالی به درستی اجرا شدند. شهروندان در حالی به کاهش مصرف تشویق شدند که ابزار و انگیزه ای عملی برای همراهی دریافت نکردند.

سلیمانی ها درباره عبور از شرایط بحرانی امروز گفت: سیاست های مدیریت مصرف نیازمند حکمرانی هماهنگ و تصمیم سازی مشترک هستند. اما در غیاب ساز و کاری کارآمد برای هماهنگی های بین نهادی، تصمیم گیری ها به صورت جزیره ای و ناهماهنگ اتخاذ و به اجرا گذاشته شده است. این وضعیت موجب تکرار تصمیمات متناقض، اتلاف منابع و ضعف در اجرای یکپارچه سیاست ها شده است. تجربه بحران اخیر نشان می دهد که عبور ایمن از وضعیت کنونی نیازمند تغییر رویکردی اساسی در حکمرانی آب است.

بازگرداندن دسترسی عمومی به آمار سدها، طراحی ساز و کار اطلاع رسانی منسجم و روزانه، برگزاری نشست های خبری برای پاسخگویی شفاف، ایجاد نهادی با اختیارات فرابخشی برای هماهنگی بین دستگاه ها و در نهایت، تضمین عدالت در خدمات رسانی، از مهم ترین گام هایی است که می تواند مشارکت شهروندان را به صورت فعالانه و آگاهانه جلب کند. بحران آب، آزمونی است برای نظام تصمیم گیری آب. اگر چه هنوز به نقطه شکست نرسیده ایم، اما بدون بازنگری شجاعانه و اصلاح فوری کاستی ها، این فاصله چندان زیاد نخواهد بود.