بی توجهی ما به این تالاب، فقط مرگ یک زیستگاه نیست؛ پیش درآمد بحرانی است که در راه است. بحرانی که از اهواز تا العماره، از بصره تا آبادان، از تهران تا کویت، دوحه، دبی، ابوظبی و منامه را درگیر خواهد کرد.

به گزارش ایرنا، گردوغبار مرز نمی شناسد، گذرنامه نمی خواهد. همان طورکه آب دریاچه ها و رودها از نقشه محو می شود، امید به بقا هم از زندگی مردمان این سرزمین پاک می شود. اگر امروز هم مانند دیروز نشنویم، فردا صدای خفگی را همه جا خواهیم شنید.

در بهار 1404، طوفان گسترده ای از جنوب عراق برخاست. بصره و العماره در تاریکی فرو رفتند و در ایران مدارس اهواز و ایلام تعطیل شدند. همان روز، سه هزار و 700 نفر در عراق به دلیل مشکلات تنفسی راهی بیمارستان شدند. این فقط یک روز بود؛ تصویری کوچک از آینده ای بزرگ تر.

این چشم انداز تاریک را باید در آینه منابع معتبر جهانی جست وجو کرد. منابع معتبر چه می گویند؟ مؤسسه چتم هاوس (Chatham House) در گزارشی می گوید: طوفان های گردوغبار چالشی مشترک امنیتی برای خاورمیانه هستند که اغلب از کشورهای منطقه از جمله ترکیه تا عمان عبور کرده اند و عراق بیشترین آسیب را دیده است؛ این گزارش علت اصلی را مدیریت نامناسب منابع آب و زمین می داند.

چتم هاوس، در مقاله ای دیگر در سال 2025 نوشته: عراق با شدیدترین بحران آب در بیش از هشت دهه روبه روست. دبی دجله از حدود 18 میلیارد به 10 میلیارد مترمکعب کاهش یافته. فرات از 30 میلیارد مترمکعب ورودی به عراق به 16 میلیارد رسیده است؛ در اثر این کاهش ها تا الان بیش از 10 هزار خانواده مجبور به مهاجرت شده اند.

نشنال جئوگرافی در سال 2018 گفت، 70 درصد اسیران داعش در عراق و سوریه کشاورزانی بودند که از بی آبی و خشکسالی به حلقه تروریسم وارد شده بودند.

در اردیبهشت ماه، رسانه های محلی عراق گزارش دادند هورالهویزه (تالاب هویزه) در حال فروپاشی ست؛ بیش از 15 روستا خشک شده و رودخانه های منشعب از آن ناپدید شده اند؛ گاومیش ها در حال جان دادن هستند.

همچنین، روزنامه خلیج تلگراف گزارش داده است طوفان های گردوغبار عراق مرزها را درنوردیده اند و کشورهای همسایه از جمله کویت، عربستان، قطر، امارات، ترکیه و ایران را نیز درگیر کرده اند -این بحران ماهیت فرامرزی و منطقه ای دارد.

بحران هورالعظیم، هورالهویزه و هورالحمار از اینجا به بعد دیگر فقط مساله ایران و عراق نیست و طوفان های گردوغبار برخاسته از بین النهرین تا عربستان، کویت، قطر و امارات هم رسیده اند. بااین حال، واکنش های منطقه ای همچنان حداقلی است. چرا؟ کشورها درگیر مقصر نشان دادن همدیگر هستند.

دست فرمان دیپلماسی آب در ایران دست وزارت نیروست. این وزارتخانه ترکیه را به سدسازی متهم می کند؛ عراق را هم به عدم اختصاص حقابه هورالهویزه از دجله متهم می کند (2.5 میلیارد مترمکعب) عراق هم ایران را به بستن کرخه و ساخت دایک مرزی متهم می کند. همچنین، ترکیه را به احداث سد ایلیسو و آتاتورک.

ترکیه هم مشکل را مدیریت ضعیف منابع آب و کشاورزی پرمصرف عراق می داند، ضمن اینکه اعتقاد دارد با احداث سدهای مذکور از وقوع سیل در عراق جلوگیری کرده است و میزان دبی آب ورودی از دجله و فرات به عراق برای کشاورزی بهینه آنجا کفایت می کند. عربستان و کشورهای خلیج فارس هم بحران را مسئله همسایگان معرفی می کنند. تنها نتیجه این چرخه اتهام زنی آن است که مسئولیت مشترک کشورها از دستورکار خارج می شود و اختلاف و درگیری افزایش می یابد.

پاسخ روشن است؛ جنوب غرب ایران و شرق عراق قدم به قدم به سمت غیرقابل سکونت شدن پیش می روند. تالاب های هورالعظیم و هورالهویزه، که روزگاری باغ عدن میان رودان بودند، امروز آخرین سپر طبیعی در برابر بیابان زایی، بیماری و بی ثباتی اجتماعی اند. نابودی آن ها یعنی رها شدن میلیون ها تُن گردوغبار در هوا، شور شدن زمین های کشاورزی، مرگ دامداری و موج مهاجرت گسترده از جنوب عراق و جنوب غرب ایران.

هر هکتار تالاب خشک شده، کانون تازه ای برای گردوغبار می سازد؛ گردوغبارهایی که نه مرز می شناسند و نه گذرنامه. گزارش های سازمان ملل پیش بینی می کنند خشک شدن تالاب های بین النهرین تا سال 2050 می تواند بیش از 30 میلیون نفر را آواره کند.

یکی از عوامل کلیدی تشدید بحران، سیاست های آبی ترکیه در بالادست است. پروژه عظیم گاپ (GAP) با 22 سد بر دجله و فرات، جریان آب ورودی به عراق و سوریه را تا 56 درصد کاهش داده است.

آنکارا آشکارا آب را نفت آبی خود می داند و از آن به عنوان ابزار قدرت منطقه ای استفاده می کند. این کاهش جریان، تالاب های پایین دست مانند هورالعظیم را زیر فشار مضاعف گذاشته و بحران محیط زیستی بین النهرین را به یکی از مسائل امنیت منطقه ای بدل کرده است.

اما طبیعت هم بنای نامهربانی گذاشته و تغییر اقلیم در دو دهه گذشته دمای جنوب عراق و خوزستان را تا دو درجه بالا برده و بارندگی را کاهش داده است. پیش بینی می شود تا سال 2050 بارش در این منطقه 35 درصد دیگر کاهش داشته باشد و دما تا 2.6 درجه افزایش یابد.

اما مشکل فقط کم آبی نیست؛ مصرف بی محابا این وضعیت را تشدید کرده است، در ایران سرانه آب تجدیدپذیر (در دسترس) یک هزار و 100 مترمکعب است، اما در ایران مرکزی به 400 مترمکعب در سال هم می رسد. این عدد زیر یک هزار و 500 مترمکعب، تعریف بحرانی دارد. بااین حال، مصرف آب شهری بین 157 تا 300 لیتر در روز برای هر نفر است؛ یک ونیم تا دو برابر استانداردهای جهانی.

از سوی دیگر، 80 درصد آب ایران صرف کشاورزی می شود، آن هم برای کشت های پرمصرفی مثل برنج و نیشکر در خوزستان. در عراق مصرف آب خانگی حدود 400 لیتر در روز برای هر نفر است - یکی از بالاترین ها در جهان. 87 درصد منابع آب عراق هم صرف کشاورزی ناکارآمد می شود. پس از خشک شدن تالاب ها، هزاران هکتار زمین بایر به کشت پرمصرف اختصاص یافت که جز خاک شور و بیابانی حاصلی نداشت.

این چرخه معیوب ساده است؛ آب کمتر می شود، مصرف بیشتر. نتیجه؟ تالاب ها خشک می شوند، خاک ها ترک می خورند و از بسترهای خشک گردوغبار برمی خیزد.

داده های اقلیمی نشان می دهند طوفان های گردوغبار در عراق در دو دهه گذشته رشدی ترسناک داشته اند. در سال 1980، بغداد فقط هشت روز در سال آسمان خاکستری داشت؛ امسال بیش از 200 روز. پیش بینی ها می گویند این عدد تا سال 2050 به 300 روز خواهد رسید. این طوفان ها نه فقط بیشتر شده اند، بلکه طولانی تر و شدیدتر هم شده اند.

بغداد هم از کاهش دبی دجله رنج می برد. همان رنجی که در پایین دست، هورالهویزه هم به آن دچار است. خاکستری شدن و اخرایی شدن آسمان امروز دردی است فراگیر از بغداد تا اهواز تا دبی و ابوظبی.

مطالعات دانشگاه بغداد بین سال های 2010 تا 2021 بیش از چهار هزار و 900 کانون گردوغبار را شناسایی کرده که 90 درصدشان در میان رودان متمرکزند: الانبار، میسان، ذی قار و بصره؛ همان مناطقی که مرز مشترک با ایران دارند. دریاچه ثرثار در شمال بغداد امروز 35 درصدش خشک شده است. این دریاچه چهار برابر دریاچه ارومیه حجم آب دارد که رو به خشکی است.

تصاویر ماهواره ای ناسا نشان می دهند گردوغبارها از بستر خشکیده دجله و فرات و تالاب های نابودشده برمی خیزند و مستقیم وارد ایران می شوند. مسیر بادهای موسوم به شَمال ذرات معلق را از عراق به سوی خوزستان و ایلام می آورند و موجب طوفان های شدید تا کرمانشاه تا لرستان و تا تهران می شوند. از آن سو، تا دبی و ابوظبی و منامه حتی… به همین دلیل است که هر وقت آسمان بغداد نارنجی می شود، در اهواز هم نفس بند می آید.

حکمرانی خاورمیانه ای و نگاه به مقوله امنیت در ذهن سیاستمداران این منطقه، با تانک و موشک تعریف می شود و محیط زیست هنوز تهدید نرم تلقی می شود و جایگاهی در محاسبات امنیتی ندارد. این نوع حکمرانی و بی توجهی به امنیت ناشی از محیط زیست و توسعه پایدار در این منطقه، درحالی است که تجربه های موفقی درباره آب های مرزی و فراسرزمینی وجود دارد و می توان از آن ها بهره برد.

نمونه آن رود دانوب در اروپاست که از 10 کشور می گذرد. این رودخانه در دهه 90 آلوده و بیمار بود اما با تشکیل کمیسیون حفاظت از دانوب (ICPDR) و همکاری 14 کشور و اتحادیه اروپا، برنامه های مشترکی اجرا شد و نتیجه بهبود تدریجی کیفیت آب و تنوع زیستی و کاهش سدسازی بود.

دانوب امروز نمونه موفق دیپلماسی آب است. اما دریاچه چاد در آفریقا که زمانی 25 هزار کیلومترمربع وسعت داشت، امروز بیش از 90 درصدش نابود شده است. نبود هماهنگی میان چند کشور (چاد، نیجریه، نیجر، کامرون) در پی برداشت بی محابا و تغییراقلیم باعث شد دریاچه به نمکزار تبدیل شود و مهاجرت میلیونی، فقر و حتی ظهور گروه های مسلح مثل بوکوحرام را به دنبال داشته باشد.

دانوب نشان می دهد همکاری فراملی می تواند رودخانه ای مشترک را نجات دهد. چاد هشدار می دهد تأخیر و رقابت، نابودی و ناامنی می آورد. آینده هورالعظیم و هورالهویزه میان این دو سناریو در نوسان است. به کدام سمت می رویم؟

هورالعظیم و هورالهویزه دیگر فقط تالاب نیستند؛ آن ها ضربان آخر حیات در بین النهرین هستند. نابودی شان نه یک فاجعه محیطی ساده، بلکه خودکشی تمدنی است. امنیت ملی امروز نه در زرادخانه ها، بلکه در سلامت رودها، تالاب ها و هوای پاک تعریف می شود. ایران و عراق و ترکیه یا راه دانوب را می روند و همکاری می کنند یا به سرنوشت چاد تن می دهند. تصمیم امروز، آینده خوزستان، بصره و ثبات کل خلیج فارس را رقم خواهد زد.