ابراهیم متقی استاد دانشگاه تهران در روزنامه اعتماد نوشت: عبور از تهدیدات، نیازمند شناخت ماهیت و شدت تهدیدات است. ایران در بسیاری از دوره های تاریخی به دلیل فقدان شناخت راهبردی با نشانه هایی از تهدیدات فزاینده روبه رو شده است. آنچه در قالب شناخت شناسی پدیدارها طرح می شود، تابع ضرورت ها و نشانه های در حال ظهور جامعه و ساختار ناپایدار خواهد بود. شناخت تهدیدات گام نخستین امنیت سازی برای هر جامعه و نظام سیاسی است.

در بسیاری از مواقع کشورهایی که در فضای تهدیدات قرار می گیرند، به این موضوع اشاره دارند که بازیگران تهدیدکننده به مثابه سوژه های امنیتی؛ آنان را هدف قرار داده است. پرسش اصلی این است که چرا ما و بسیاری از بازیگرانی که در معرض تهدیدات امنیتی قرار می گیرند و به موجب آن بخشی از موجودیت و قابلیت ساختاری خود را از دست می دهند؛ درک دقیقی نسبت به اهداف، ابزارها و الگوهای رفتاری سوژه های راهبردی بازیگران فرادست سیاست بین الملل به عنوان کشورهایی با رویکرد مداخله گر و کنشگر تهاجمی ندارند؟

واقعیت آن است که بدون درک الگوی کنش رفتاری و تاکتیکی بازیگران تهدیدکننده امکان امنیت سازی برای هیچ کشوری ازجمله ایران کار بسیار دشواری خواهد بود. شناخت نشانه های تهدید و الگوی کنش رفتاری بازیگران همواره می تواند زمینه بازدارندگی شناختی را به وجود آورد. از آنجایی که بسیاری از تهدیدات فراروی امنیت ملی ایران ناشی ازعدم شناخت دقیق سوژه ها، فرآیندها و ابزارهای تهدیدکننده بوده است، بنابراین می توان غافلگیری را به عنوان مهم ترین چالش امنیتی جمهوری اسلامی ایران در دوره های مختلف تاریخی دانست.

عدم شناخت اهداف، قابلیت ها، الگوهای رفتاری و اولویت های کنش امنیتی بازیگران مداخله گر و سوژه های امنیتی تهدیدکننده، همواره بیشترین چالش و آسیب امنیتی را برای ایران ایجاد کرده است. عبور از تهدیدات صرفا در شرایطی امکان پذیر است که شناخت دقیقی نسبت به ابزارهای نوظهور، تکنولوژی های در دسترس، ائتلاف ها و تاکتیک های امنیتی بازیگران وجود داشته باشد. در غیر این صورت، نه تنها غافلگیری باز تولید می شود بلکه مخاطرات امنیتی حاصل از آن آینده سیاسی و هویت ملی یک کشور را تحت الشعاع خود قرار خواهد داد.

جریان شناسی و فرآیندهای در حال ظهور را می توان در زمره بخشی از واقعیت های شناخت قدرت و تهدیدات دانست. هرگونه کنش راهبردی نیازمند شناخت بخشی از واقعیت های محیط سیاسی و امنیتی خواهد بود. ایران در سال 1404 همواره تلاش داشته تا از طریق ساز و کارهای کنش دیپلماتیک و الگوی تعامل چندجانبه نقش موثری در فضای ارتباطی و راهبردی کشورها عهده دار شود. صلح سازی را می توان اصلی ترین هدف ایران در فضای کنش دیپلماتیک و رقابت های منطقه ای در سال 1404 دانست.

علی رغم چنین روندی بسیاری از واقعیت ها بیانگر آن است که بیشترین حجم تهدیدات امنیت ملی ایران در سال 1404 شکل گرفته است. به این ترتیب نمی توان انتظار داشت که دیپلماسی به عنوان اصلی ترین ابزار کنش تعاملی سازنده، نقش موثری در امنیت سازی داشته باشد. اگرچه دیپلماسی به عنوان ابزار موثر و تعیین کننده ای برای به حداقل رساندن تهدیدات یا نیل به فضای کنش تعاملی مورد استفاده قرار می گیرد، اما در این شرایط لازم است که شناخت دقیقی نسبت به الگوی رفتار کنش راهبردی کشورها به وجود آید.

در این ارتباط همچنین لازم است تا آینده فرآیندهای امنیتی براساس موازنه قدرت مورد توجه قرار گیرد. بسیاری از روندهای موجود بیانگر آن است که تهدیدات امنیت ملی به گونه مرحله ای در حال افزایش بوده و زیرساخت های چالش راهبردی را برای ایران باز تولید می کند. در این ارتباط می توان به چند دور مذاکره ناموفق ایران و تروییکای اروپایی توجه داشت.

ادبیات و درخواست های به کار گرفته شده ازسوی اتحادیه اروپا به هیچ وجه قالب های مفهومی دیپلماسی سازنده را منعکس نمی سازد. بسیاری از نشانه ها بیانگر این واقعیت است که اروپا در فضای سیاسی موجود به عنوان بازیگری است که نقش ملی و راهبردی آن معطوف به آتش بیاری معرکه می باشد. بسیاری از کشورهای اروپایی در سال 2018 هیچ گونه اقدام موثری برای محدود کردن تهدیدات اقتصادی و راهبردی امریکا علیه ایران به انجام نرساندند.

آنچه به عنوان ابتکار اینستکس از آن یاد می شد، صرفا ماهیت تبیینی و آیینی داشته و هیچ گونه فرآیند اجرایی برای بهبود قابلیت های اقتصادی ایران را به وجود نیاورد. طبیعی بود که در چنین شرایطی ایران نیز بخشی از تعهدات خود در برجام را در وضعیت تعلیق قرار دهد. کشورهای اروپایی که نسبت به قواعد حقوق بین الملل وقوف دارند، باید به این موضوع توجه نمایند که نادیده گرفتن حقوق سیاسی و اقتصادی بازیگرانی

با قدرت منطقه ای ازجمله ایران می تواند واکنش های هایی را متناسب با نوع تهدیدات به وجود آورد. این امر بیانگر واقعیتی است که نشان می دهد همواره بین نوع تهدیدات و الگوی کنش متقابل بازیگران پیرامونی رابطه در هم تنیده و متقابل وجود دارد. شناخت تهدیدات گام نخستین برای تهدیدزدایی می باشد. بازیگران تهدیدکننده در شرایط موجود نظام جهانی عموما تلاش دارند تا محدودیت های مرکب و چندجانبه را علیه ایران اعمال نمایند. این گونه محدودیت ها را می توان در ارتباط با اعاده قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران دانست.

عبور از هرگونه تهدیدی نیازمند بهره گیری از ساز و کارهای دیپلماتیک و ائتلاف سازی برای متقاعدسازی بازیگران تهدیدکننده می باشد. دیدار وزیر امور خارجه ایران با کمیساریای سیاست خارجی اتحادیه اروپا را می توان گام نخستین برای عبور از اسنپ بک دانست. اگرچه اخبار منتشر شده بیانگر این موضوع می باشد که مذاکرات به نتیجه مطلوبی منجر نشده اما گام نخستین برای حل و فصل چالش های موجود محسوب می شود. در شرایط تهدید زمان از سرعت بیشتری برخوردار بوده وعدم موفقیت در هر گام به منزله از دست دادن برخی ابزارهای قدرت برای اثربخشی دیپلماتیک می باشد.

کشورهای اتحادیه اروپا عموما تلاش دارند تا زمینه محدودسازی قدرت ایران از طریق نقش یابی راهبردی امریکا را به وجود آورند. میانجیگری اروپا برای نقش یابی امریکا نمی تواند مطلوبیت موثری را برای ایران ایجاد کند. نگرانی اروپا از موشک های بالستیک ایران یکی از شاخص های اصلی ایجاد چالش در برابر جمهوری اسلامی بوده و به این ترتیب کشورهای اروپایی تلاش می کنند تا از ساز و کارهای فرابرجامی در ارتباط با ایران استفاده کنند.

تنظیم قطعنامه مشترک پیشنهادی ایران، روسیه و چین برای پذیرش تعهدات جدید در ازای بی اثر شدن اسنپ بک را می توان یکی دیگر از ساز و کارهایی دانست که زمینه کاهش تهدیدات را به وجود می آورد. چندجانبه گرایی در شرایطی می تواند نتایج مطلوبی را ایجاد کند که امکان مشارکت سازنده و نقش یابی امریکا به عنوان قدرت بزرگ جهانی وجود داشته باشد، هر چند که متقاعدسازی ایالات متحده در شرایط پس از جنگ 12 روزه کار بسیار دشواری خواهد بود.

ترامپ سیاست کنش تاخیری در فضای دیپلماتیک ایران را در دستور کار قرار داده تا زمینه فعال شدن چالش های جدیدتری به وجود آید. فشارهای ترکیبی و چندجانبه اتحادیه اروپا و امریکا را می توان در زمره سازوکارهایی دانست که قدرت ایران برای مقابله با تهدیدات فزاینده جهانی را کاهش می دهد و هر یک از این تهدیدات بیانگر آن است که فشارهای سیاسی و حلقه تهدید هر روز علیه ایران افزایش بیشتری پیدا کرده و این امر سازوکارهای کنش دیپلماتیک برای نیل به نتایج موثر را کاهش می دهد.

هر گاه ابزارهای قدرت و توان کشوری در سطح جهانی کاهش یابد طبیعی است که بازیگران منطقه ای نیز از ساز و کارهایی استفاده می کنند که مطلوبیت بیشتری را برای آنان به وجود آورده و از سوی دیگر منجر به انعطاف پذیری بیشتر بازیگر مورد تهدید واقع شود.

کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در سال های گذشته از ساز و کارهایی بهره گرفتند که فشار چند جانبه علیه ایران را اعمال نموده و در این فرآیند از حمایت دو فاکتوی دولت های بزرگ به ویژه روسیه و چین که در زمره متحدین ایران است نیز برخوردار شدند. در فضای موجود نظام جهانی، کشورهایی که از ائتلاف غرب محور برخوردارند، دارای یکپارچگی و همبستگی بیشتری در مقایسه با سایر بازیگران هستند.

علت اصلی آن را می توان در همکاری های امنیتی و راهبردی موثر با ایالات متحده و کشورهای اروپایی دانست. بیانیه شورای همکاری خلیج فارس و طرح ادعاهای جدید برای صاحب میدان های مشترک نفتی و گازی در آب های منطقه ای را می توان یکی دیگر از تهدیداتی دانست که ازسوی بازیگران منطقه ای شکل گرفته و به عنوان ادعای دیپلماتیک می تواند زیرساخت های جدیدی از تهدید سیاسی و انتظارات فزاینده راهبردی را به وجود آورد.

عبور از تهدیدات ترکیبی، نیازمند بهره گیری از سازوکارهای قدرت سیاسی، دیپلماتیک و راهبردی است. در فضای موجود سیاست جهانی، بسیاری از کشورهای منطقه ای مخالف توسعه تهدیدات و گسترش بحران در محیط جغرافیایی با شاخص های ژئوپلیتیکی می باشند. مذاکره در چنین شرایطی بخشی از سازوکارهای سیاست قدرت همکاری های فراگیر می باشد.

اگر اروپا و کشورهای منطقه ای به این جمع بندی برسند که در فضای موجود رقابت های سیاسی امکان آسیب پذیری ایران افزایش می یابد طبیعی است که نان ساز و کارهای موثر را برای اعمال دیپلماسی اجبار در دستور کار قرار می دهند. عبور از تهدیدات مرکب نیازمند ائتلاف سازنده و بهره گیری از ساز و کارهایی است که زمینه نقش یابی ایران در حوزه سیاست جهانی را به وجود آورد، در شرایطی که ایران در دیپلماسی شانگهای تلاش دارد تا از سازوکارهایی همانند تمایز الگویی استفاده کند، طبیعی است که در این شرایط قادر نخواهد بود تا شکل بندی ساختاری و فرآیندی لازم برای بسیج سیاسی در حمایت راهبردی برای خود را فراهم آورد. شاید شرایط موجود از این جهت اهمیت داشته باشد که به ایران هشدار می دهد تا زمینه همبستگی هنجاری با حوزه های سیاست جهانی را به وجود آورد. تنظیم اولویت های راهبردی برای ایرانی که در وضعیت تهدیدات ترکیبی قرار گرفته مطلوبیت بیشتری جهت گذار از فشارهای چندجانبه را فراهم می سازد.

در شرایطی که قدرت سازی در فضای مبتنی بر خودیاری و خوداتکایی نمی تواند نتایج موثری برای امنیت سازی و تحقق راهبرد بقا را فراهم کند، ضرورت های کنش راهبردی ایجاب می کند که نشانه هایی از همبستگی تاکتیکی و همراهی هنجاری در دستور کار قرار گیرد. ازسوی دیگر می توان تاکید داشت که هرگاه سیاست قدرت در وضعیت متوازن قرار نداشته باشد، طبیعی است که برای بقا باید به موازات آرایشی از قدرت راهبردی به ساز و کارهای کنش دیپلماتیک، میانجیگری و چندجانبه گرایی نیز روی آورد.

همبستگی تئوریک برای تنظیم نقشه راه بیشترین مطلوبیت تاکتیکی را برای گذار از بحران و تهدیدات ترکیبی به وجود می آورد. همبستگی تئوریک نیازمند دانش سیاسی و ادبیاتی است که بتواند اولویت ها را از طریق معادله قدرت و سازوکارهای معطوف به انعطاف پذیری دیپلماتیک و همکاری های چندجانبه شکل دهد.