درحالی که کشورهای اروپایی با چراغ سبز امریکا فرآیند حقوقی مکانیسم ماشه را فعال کرده اند و به ایران مهلت یک ماهه برای بازگشت به میز مذاکره با ایالات متحده داده اند، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی، در آستانه نشست شورای حکام که قرار است روز دوشنبه برگزار شود، گزارشی ادعایی را دراختیار اعضای این نهاد قرار داده است.

به گزارش اعتماد، این گزارش ادعا می کند که ایران تا تاریخ 23 خرداد 1404 (13 ژوئن 2025)، 440.9 کیلوگرم اورانیوم غنی شده تا سطح 60درصد دراختیار داشته که نسبت به گزارش ماه مه 2025، افزایش 32.3 کیلوگرمی را نشان می دهد. همچنین، کل ذخایر اورانیوم غنی شده ایران تا این تاریخ 9874.9 کیلوگرم بوده که نسبت به ماه مه، 627.3 کیلوگرم افزایش یافته است.

گروسی همچنین خواستار ازسرگیری بازرسی های آژانس از تاسیسات هسته ای ایران برای بررسی وضعیت این مواد شده و مدعی شده که اگرچه حملات امریکا و اسراییل توانایی ایران در تولید سانتریفیوژ را ازبین نبرده، ممکن است بخشی از مواد تحت تاثیر قرار گرفته باشد. این ادعاها در شرایطی مطرح شده که مجلس شورای اسلامی ایران همکاری با آژانس را به دلیل آنچه رویکرد سیاسی این نهاد فنی است به حالت تعلیق درآورده است.

همزمان عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان نیز تاکید کرده که ایران و نهاد پادمانی قرار است درباره چارچوب جدیدی برای همکاری به توافق برسند مشروط بر آنکه این چارچوب جدید با اصول و منافع ایران هم راستا باشد. در چنین شرایطی برخی ناظران غربی معتقدند این گزارش می تواند تنش ها را تشدید کند، درحالی که گروهی دیگر مدعی اند ایران ممکن است از ذخایر غنی شده خود به عنوان اهرمی برای چانه زنی استفاده کند.

این تفاسیر در شرایطی رسانه ای شده که روسیه با حمایت چین، پیش نویس قطعنامه ای به شورای امنیت ارایه کرده که بدون اشاره به مکانیسم ماشه، از طرفین برجام خواسته مذاکرات را از سر بگیرند، اما تعهدی برای تمدید مهلت شش ماهه ماشه در آن گنجانده نشده است. در همین راستا، روزنامه اعتماد با هدف بررسی آینده پرونده هسته ای ایران با مرتضی مکی، کارشناس مسائل اروپا گفت وگوی اختصاصی انجام داده است.

مکی بر لزوم دیپلماسی فعال ایران جهت جلوگیری از فعال سازی مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم ها تاکید کرد. این کارشناس مسائل معتقد است که طرح پیشنهادی روسیه بیشتر تاکتیکی و برای همدلی با ایران است تا یک راه حل راهبردی. همچنین، او نقش محدود روسیه و چین در حمایت از ایران به دلیل اولویت های خودشان، بی اعتمادی به اروپا و امریکا و خطرات خروج از NPT را برجسته کرد و خواستار مذاکرات سازنده برای کاهش فشارهای غرب شد.

مرتضی مکی در پاسخ به سوال نخست اعتماد درباره ارزیابی اش از مخالفت روسیه و چین با فعال شدن ماشه که در قالب پیش نویس قطعنامه مسکو نمود پیدا کرده گفت: در بیانیه نهایی نشست سازمان همکاری شانگهای، نسبت به تجاوز آشکار اسراییل به مراکز اتمی ایران موضع گیری شده و آن را محکوم کرده اند. در عین حال، نامه مشترک چین، ایران و روسیه به شورای امنیت سازمان ملل متحد درخصوص تعهداتی که دولت های غربی در توافق برجام برعهده گرفته اند، ارایه شده است.

همچنین، پیش نویسی که گفته می شود روسیه با حمایت چین به دبیرکل شورای امنیت ارایه داده به تمدید قطعنامه 2231 مرتبط است. چنین ابتکار عملی از این منظر می تواند قابل توجه باشد که ما شاهد نوعی کنشگری ازسوی روسیه در قبال فشارهای امریکا و اروپا هستیم. من بر این باورم که نوع اعتراض و واکنش اعضای شانگهای به تجاوز اسراییل با حمایت امریکا و قطعنامه ای که روسیه به شورای امنیت سازمان ملل ارایه داده، بیشتر نشان از همدلی و همراهی با جمهوری اسلامی ایران است.

اما اروپایی ها بعید است با پیش نویس قطعنامه روسیه موافق باشند و اجازه دهند تا پنجره ای برای مذاکرات هسته ای با ایران باز شود. به هر حال، از منظر اروپایی ها و امریکا، سازوکار ماشه یک ابزار فشار قدرتمند است که به واسطه اش این گروه از کشورها می خواهند تحریم های اقتصادی علیه ایران را حفظ کنند. در شرایطی که روسیه در برابر غرب در جنگ اوکراین صف آرایی کرده، به نظر نمی رسد اروپایی ها تمایل داشته باشند چنین کارت سبزی به روسیه بدهند تا بتواند در مذاکرات هسته ای با ایران نیز نقش آفرین باشد.

مکی در ادامه این گفت وگو خاطرنشان کرد: مکانیسم ماشه به گونه ای طراحی شده که امکان دور زدن حق وتوی روسیه و چین را فراهم کند. از منظر حقوقی، به نظر می رسد این طرح پیشنهادی روسیه مانع جدی برای فعال سازی مکانیسم ماشه توسط کشورهای اروپایی ایجاد نخواهد کرد. با این حال، آنچه می تواند به تغییر یا تعدیل مواضع دولت های اروپایی منجر شود، این است که آن ها به این نتیجه برسند که ایران حاضر به پذیرش خواسته ها و شروط آن ها نیست.

در این صورت، فعال سازی ماشه ممکن است جایگاه اروپا را در روند مذاکرات با ایران تضعیف کند. در شرایط کنونی که اتحادیه اروپا در کنار اسراییل و ایالات متحده قرار گرفته و نقش مطالبه گری مشابه آن ها را ندارد، این ابزار فشار چندان قدرتمند به نظر نمی رسد. هرچند با توجه به کنشگری اخیر کشورهای اروپایی در هفته های گذشته، موانع سیاسی برای جلوگیری از فعال سازی این مکانیسم وجود دارد.

به باور این کارشناس مسائل اروپا، در قطعنامه 2231، هیچ بندی وجود ندارد که بخواهد جلوی فعالیت اروپایی ها را بگیرد. به همین دلیل، آقای عراقچی در نامه ای که به دبیرکل و شورای امنیت سازمان ملل متحد ارسال کرده اند، تاکید کرده که اروپایی ها حق حقوقی ندارند که بخواهند از این مکانیسم استفاده کنند؛ چراکه غرب تعهدات خود در توافق برجام را نقض کرده و ایران در واکنش به نقض تعهدات آن ها، تعهدات خود را در برجام تعدیل کرده است.

مکی در ادامه خاطرنشان کرد: سازمان ملل متحد و قطعنامه هایی که در شورای امنیت تصویب می شود، به شدت تحت تاثیر اعضای شورای امنیت قرار دارد. بعد از جنگ جهانی دوم، ده ها قطعنامه علیه اسراییل صادر شده که مکررا وتو شده و در دوره جنگ سرد، عملا دو قطب ابرقدرت از تفسیرها و توصیفاتی که از قطعنامه های سازمان ملل و شورای امنیت ارایه می شد، در جهت توجیه سیاست های خود استفاده کرده و می کنند.

هرچند اگر این تفسیرها ناعادلانه و غیرحقوقی باشد، اما به هر حال نباید این نکته را از نظر دور داشت که جمهوری اسلامی ایران هر ابتکار عمل و هر اقدامی انجام دهد، باید در چارچوب حاکم بر شورای امنیت باشد و باید به گفت وگو و مذاکره با طرف های اروپایی روی آورد. از منظر این کارشناس اروپا، مذاکرات مربوط به برنامه هسته ای ایران از موضوع صرفا هسته ای فراتر رفته است.

بدین معنا که اگر مساله تنها به برنامه هسته ای محدود بود تا حد زیادی خواسته های طرف های غربی محقق شده، به ویژه با توجه به تحولات یک سال اخیر ازجمله حملات به تاسیسات هسته ای ایران. با این حال، چالش کنونی فراتر از مساله هسته ای است و به نظر می رسد غرب و اسراییل، در پی تغییر رفتار ایران هستند. آن ها شرایط کنونی را بهترین فرصت برای اعمال فشار بر ایران می دانند و از ابزارهای امنیتی و حتی نظامی برای این منظور استفاده می کنند. در این راستا، قطعنامه 2231 که تا 18 اکتبر 2025 اعتبار دارد، برای آن ها اهمیت زیادی دارد و آن ها نمی خواهند به سادگی این ابزار را از دست بدهند.

در صورت انقضای این قطعنامه، ایران می تواند با اتکا به روابط خود با کشورهایی مانند روسیه و چین، فشارهای غربی را تا حدی مهار کند. اما اگر این قطعنامه با استفاده از مکانیسم ماشه فعال شود، تحریم های گسترده ای علیه ایران بازخواهند گشت که نه تنها از سوی امریکا و اروپا، بلکه حتی در آب های آزاد و توسط دیگر کشورها نیز اعمال خواهد شد. این وضعیت می تواند شرایطی مشابه سال های 1990 تا 2003 را برای ایران ایجاد کند که بسیار حساس و پیچیده بود.

به باور مکی، تصمیم گیری در این شرایط نیازمند دقت و توسل به رویکردهای مدبرانه است. تحرکات سیاسی و اطلاعاتی اخیر، از جمله گفت وگوهای آقای علی لاریجانی با مقامات امنیتی و نخست وزیر انگلیس، نشان دهنده افزایش فعالیت های دیپلماتیک است. همچنین، اظهارات آقای عراقچی درخصوص رایزنی با آژانس بین المللی انرژی اتمی برای تعریف چارچوب جدیدی برای بازرسی ها از ایران، حاکی از آگاهی بخشی از حاکمیت نسبت به حساسیت شرایط است. با این حال، زمان برای خرید فرصت بسیار محدود است و هر اقدامی که انجام شود، مسیری پیچیده و چالش برانگیز خواهد بود.

مرتضی مکی در ادامه خاطرنشان کرد: برخی ایده هایی که مطرح می شوند، نظیر آنچه کره شمالی با خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته ای (NPT) انجام داد، برای ایران دستاوردی نخواهد داشت. شرایط کره شمالی که در وضعیت بسیار وخیمی قرار دارد، به هیچ وجه با ایران قابل مقایسه نیست. چنین واکنش هایی، در صورت عدم سنجش دقیق هزینه ها و فواید، می تواند فرصت های ایران را محدود کرده و مشکلات بیشتری را به دنبال داشته باشد.

پیش رو در صورت عدم دستیابی ایران و غرب به توافقی برد-برد، تاکید کرد: ایران از منظر حقوقی چاره ای جز گفت وگو و مذاکره با طرف های غربی نخواهد داشت، همان گونه که در سال 2011 میلادی، پس از صدور شش قطعنامه علیه ایران و اعمال تحریم های همه جانبه، ایران ناگزیر به مذاکره روی آورد.

با این حال امروز شرایط بسیار پیچیده تر و دشوارتر شده است. در این میان، نقش روسیه و چین به عنوان اعضای دایم شورای امنیت و متحدان ایران، حیاتی است. این دو کشور می توانند با استفاده از نفوذ خود در شورای امنیت، از فعال سازی مکانیسم ماشه جلوگیری کرده یا دست کم روند آن را به تاخیر اندازند. با این حال، موفقیت این تلاش ها به توانایی ایران در پیشبرد دیپلماسی فعال و ایجاد اجماع با این کشورها بستگی دارد تا از بازگشت تحریم های گسترده جلوگیری شود.

این کارشناس مسائل اروپا در پاسخ به سوال دیگر درباره رویکرد احتمالی چین و روسیه در صورت بازگشت تحریم ها نیز خاطرنشان کرد: در صورت بازگشت تحریم های سازمان ملل، رویکرد این دو کشور به احتمال زیاد تحت تاثیر منافع ملی و اولویت های استراتژیک شان قرار خواهد گرفت. تجربه گذشته نشان می دهد که ایران در سال های تحریم، به ویژه در دهه 2010، با اتکا به روابط گسترده با چین، به خصوص به عنوان خریدار اصلی نفت ایران، توانست گشایش هایی در اقتصاد خود ایجاد کند. اگر این روابط وجود نداشت، شرایط ایران به مراتب وخیم تر از وضعیت کنونی بود. چین از این روابط سود قابل توجهی کسب کرده و ایران به بازار بزرگی برای کالاهای چینی تبدیل شده است.

برای نمونه، صنعت خودروسازی ایران بدون زنجیره تامین قطعات از چین عملا تعطیل می شد. همچنین، روابط اقتصادی، سیاسی و تجاری با روسیه در هفت سال گذشته نقش مهمی در کاهش فشارهای تحریمی ایفا کرده است. با این حال به باور مکی، بعید است که در صورت بازگشت تحریم های شش قطعنامه شورای امنیت، شرایط به همان شکل گذشته باشد. در اجلاس های سازمان همکاری شانگهای، کشورهای عضو از جمله چین و روسیه بارها حمایت و همکاری با ایران را اعلام کردند، اما این حمایت ها تا زمانی ادامه دارد که روابط این کشورها با اروپا و ایالات متحده به خطر نیفتد.

چین به عنوان بزرگ ترین شریک تجاری اتحادیه اروپا و ایالات متحده، همواره تلاش کرده تا از نهادهای دولتی خود برای پیشبرد منافعش استفاده کند. هرچند در ماه های اخیر، دولت ترامپ فشارهای اقتصادی را افزایش داده و انگیزه هایی برای ورود چین و اتحادیه اروپا به مذاکرات ایجاد کرده است، اما این فشارها به شکل گذشته موثر نخواهد بود. ازسوی دیگر، روسیه درگیر بحران اوکراین است و این موضوع اولویت اصلی این کشور محسوب می شود.

تجربه جنگ اوکراین نشان داده که حمایت روسیه از ایران تا حد و مرز مشخصی است و وعده های مسکو برای فروش تسلیحات پیشرفته، مانند هلی کوپترها یا سامانه های موشکی اس-400، تاکنون محقق نشده است، بنابراین نباید انتظار حمایت راهبردی و عمیق از روسیه داشت. مکی در ادامه یادآور شد: سازمان همکاری شانگهای شامل کشورهایی با منافع متعارض، مانند هند و پاکستان یا حتی هند و چین، است که دیدگاه های بعضا متضادی در مسائل امنیتی دارند.

این گردهمایی ها برای اعضای این سازمان فرصت هایی فراهم می کند تا روابط خود را با اروپا و امریکا تنظیم کنند. متاسفانه، جمهوری اسلامی ایران، به دلیل موقعیت خاص خود و نوع مناسباتش، در این چارچوب ها بیشتر به عنوان یک کارت بازی دیده می شود تا عضوی اصلی با توانایی تاثیرگذاری بر اهداف منطقه ای و جهانی. این وضعیت باعث می شود که ایران نتواند به طور کامل از ظرفیت های هم صدایی با روسیه و چین برای کاهش اثرات تحریم ها بهره برداری کند.

مرتضی مکی در ادامه این گفت وگو و در پاسخ به سوالی درباره چشم انداز پیش رو درباره رایزنی احتمالی میان تهران و واشنگتن نیز گفت: موضوع مذاکره با ایالات متحده به عوامل متعددی بستگی دارد. از یک سو، ایران اعلام کرده که آمادگی ازسرگیری گفت وگوها را دارد، مشروط بر رعایت خطوط قرمز چون غرامت ها و تضمین هایی برای جلوگیری از حملات موشکی یا نقض تعهدات و همچنین همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی، اما دستیابی به نتیجه مطلوب نیازمند اراده جدی ازسوی هر دو طرف است. تجربه مذاکرات با کشورهای اروپایی بین سال های 1382 تا 1384 نشان می دهد که اروپا در آن زمان پیشنهادهایی برای اعتمادسازی ارایه کرد، اما درنهایت، به دلیل عدم پایبندی به تعهدات، آن توافق ها به نتیجه نرسید.

در شرایط کنونی نیز وضعیت سیاسی و اقتصادی ایران و کشورهای اروپایی نسبت به آن دوره به شدت تغییر کرده است. کشورهای اروپایی مطالبات حداکثری را مطرح کرده اند و انتظار پذیرش این خواسته ها ازسوی ایران، باتوجه به تجربه های گذشته و بی اعتمادی موجود، بسیار بعید به نظر می رسد.

ازسوی دیگر، مشخص نیست که آیا ایالات متحده به طور واقعی به دنبال توافقی پایدار است یا خیر. شواهد اخیر، ازجمله اظهارات مقامات امریکایی، نشان می دهد که واشنگتن اراده جدی برای پیشبرد گفت وگوهای پایدار ندارد و به نظر می رسد تصمیم گیری در مورد پرونده هسته ای ایران را تاحدی به اروپا و اسراییل واگذار کرده است.

با این حال به باور مکی ایران می تواند با ابتکار عمل دیپلماتیک، به ویژه از طریق گفت وگوهای سازنده با سه کشور اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان)، به دنبال توافقی برد-برد باشد که فشارهای ناشی از بازگشت احتمالی تحریم ها را کاهش دهد. این امر مستلزم آن است که اروپا از سیاست همسویی کامل با امریکا فاصله گرفته و رویکردی مستقل مبتنی بر منافع متقابل اتخاذ کند.

هرچند مذاکرات اخیر در ژنو و استانبول نشان دهنده برخی پیشرفت ها بوده است، اما فقدان اراده سیاسی قوی ازسوی اروپا و فشارهای ایالات متحده و اسراییل، دستیابی به چنین توافقی را با چالش های جدی مواجه کرده است. ابتکار عمل اصلی بر عهده ایران است تا با استفاده از ظرفیت های دیپلماتیک و همکاری با متحدان شرقی خود، مانند روسیه و چین، گشایشی در این موضوع پیچیده ایجاد کند.

این کارشناس مسائل اروپا در پاسخ به سوال اعتماد درباره چشم انداز روابط ایران و نهاد پادمانی نیز خاطرنشان کرد: رویکرد ایران در این زمینه دوگانه است، اما باید با دقت بررسی شود. از یک سو، تاکید آقای عراقچی بر توافق با آژانس بین المللی انرژی اتمی برای ایجاد چارچوبی جدید در همکاری های پادمانی، نشان دهنده تمایل ایران به حفظ تعامل دیپلماتیک و پایبندی به تعهدات بین المللی است، هرچند جزییات این چارچوب هنوز مشخص نیست. ازسوی دیگر، طرح خروج از NPT توسط برخی نمایندگان مجلس، اقدامی احساسی و پرهزینه است که بدون برنامه ریزی دقیق، نمی تواند دستاورد ملموسی برای ایران به همراه داشته باشد.

جمهوری اسلامی ایران باتوجه به محدودیت های کنونی در حوزه های مالی و نظامی، از ظرفیت و فرصت های محدودی برخوردار است. حامیان خروج از NPT باید به این پرسش ها پاسخ دهند که در صورت بازگشت تحریم های گسترده تر، ایران چگونه فروش نفت، کسب درآمدهای نفتی و حفظ روابط اقتصادی و سیاسی با کشورهای منطقه را مدیریت خواهد کرد.

به نظر می رسد این اقدام، جز فراهم کردن بهانه ای جدید برای ایالات متحده و اسراییل جهت افزایش فشارها، نتیجه ای در پی نداشته باشد، بنابراین سنجش دقیق هزینه ها و فواید این تصمیم ضروری است. مکی در ادامه با اشاره به کنشگری های اخیر رافائل گروسی و متن گزارش ادعایی اش گفت: گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی می تواند بهانه ای جدید برای توجیه کشورهای اروپایی در جهت فعال سازی مکانیسم ماشه فراهم کند، همان گونه که گزارش های پیشین آژانس به افزایش فشارها علیه ایران، به ویژه ازسوی اسراییل، منجر شد.

گره اصلی مساله هسته ای ایران همچنان به مذاکرات با اروپا و ایالات متحده وابسته است. اگر در این حوزه پیشرفتی حاصل نشود گزارش آژانس، به ویژه با تمرکز برعدم همکاری ایران در بازرسی ها، غنی سازی 60درصدی و وضعیت تاسیسات هسته ای، به کشورهای اروپایی و ایالات متحده بهانه ای قوی تر برای تشدید فشارها خواهد داد.

به باور مکی در این سناریو، ایالات متحده و اسراییل احتمالا رویکردی تهاجمی تر اتخاذ خواهند کرد که می تواند به تشدید شرایط امنیتی و حتی اقدامات نظامی منجر شود. بنابراین، ایران باید با اتخاذ دیپلماسی فعال و تقویت گفت وگوها، از تشدید این وضعیت جلوگیری کند.