فرارو منذر سلیمان مدیر موسسه میادین در واشنگتن

به نقل از المیادین، اسراییل همچنان بر نیروی هوایی خود به عنوان ابزار اصلی برای حملات و عملیات های هدفمند تکیه کرده است؛ در حالی که این کشور به آستانه 700 روز از جنگی سخت و فرساینده علیه مردم فلسطین در غزه رسیده و هم زمان تجاوزهای خود به لبنان، سوریه، عراق، یمن و ایران را نیز ادامه داده است. این الگوی رفتاری بر شهرت دیرینه اسراییل در زمینه برتری هوایی در برابر هر گروه یا ساختار نظامی منطقه ای استوار بوده است.

با این حال، نشانه هایی از فرسایش این برتری آشکار شده است. روزنامه اسراییلی معاریو، در گزارشی جدید تأکید کرده است که در سایه طولانی شدن عملیات نظامی و افزایش فشار بر ابزارهای رزمی همچون تانک ها، توپخانه و خودروهای زرهی، شکاف های جدی در توانایی و قابلیت های مادی ارتش اسراییل پدید آمده است. در ادامه، روزنامه نیویورک تایمز نیز گزارشی موازی منتشر کرد با عنوان سربازان خسته اسراییل برنامه های حمله به غزه را پیچیده کردند.

توجه رسانه ای ناگهانی به فرسایش توان نظامی اسراییل و تردید در شایستگی آن برای تداوم عملیات های هجومی، خود پدیده ای قابل تأمل است؛ به ویژه آن که این مباحث در چارچوب راهبرد سلطه جهانی ایالات متحده و در فضایی منطقه ای روزبه روز ملتهب تر مطرح می شوند. این شرایط نشان می دهد که سامانه نظامی اسراییل، برای نخستین بار دست کم از منظر تئوریک، نتوانسته است به تنهایی سرنوشت نبرد را رقم بزند. در همین حال، گفتمان رسانه ای نیز سرشار شده از تبلیغ پروژه اسراییل بزرگ به عنوان هدفی راهبردی درازمدت که یکی از ابعاد آن توسعه طلبی جغرافیایی در منطقه به زیان کشورهای شکل گرفته پس از توافق سایکس -پیکو است.

گزارش نیویورک تایمز همچنین به مسئله افزایش شمار نیروهای ذخیره اسراییلی که از خدمت سربازی غیبت کرده اند پرداخته است. برخی از این نیروها فرسودگی ناشی از تلفات بالای انسانی در غزه را دلیل این تصمیم دانسته اند. در عین حال، بخشی دیگر از نیروهای ذخیره نیز به سبب خدمت عملی صدها روزه، که آنان را به پدران، کارمندان و دانشجویانی دور از خانه تبدیل کرده، دچار سرخوردگی عمیق شده اند.

در بُعد صرفاً نظامی، گزارش های منتشرشده در معاریو و نیویورک تایمز در توصیف وضعیت بحرانی نیروی انسانی ارتش اسراییل هم پوشانی داشتند. این گزارش ها نقل قولی از ایال زمیر، رییس ستاد ارتش اسراییل را بازتاب دادند که نسبت به آمادگی جسمانی نیروهای ذخیره ابراز نگرانی کرده بود. این نگرانی ها به ویژه در ارتباط با برنامه بنیامین نتانیاهو برای فراخواندن 60 هزار نیروی ذخیره اضافی و تمدید خدمت 20 هزار نفر دیگر با هدف تسلط بر شهر غزه برجسته شد؛ برنامه ای که با موانع جدی مواجه گشت.

در برابر این چالش ها، اسراییل و حامیانش تلاش کردند با روایت سازی رسانه ای، عملیات های تخریب و ترور را به عنوان پیروزی جلوه دهند؛ پیروزی هایی که به ادعای آنان در ادامه همان دستاوردهایی قرار می گرفت که اسراییل از زمان شکل گیری خود در جنگ های پی درپی به دست آورده است. با این حال، این پیروزی های ادعایی هرگز رژیم را قادر نساخت سلطه ای پایدار بر جغرافیای منطقه برقرار کند؛ حتی اگر در سطح تاکتیکی آثار مادی و معنوی قابل توجهی به واسطه برتری هوایی اسراییل در صحنه عملیات رقم خورده باشد.

نگاهی انتقادی به تاریخ معاصر نشان می دهد که این برتری نه قطعی و نه شکست ناپذیر است. تازه ترین تحلیل ها و تجربه های میدانی حاکی از آن اند که با اتخاذ راهبردها و تاکتیک های مشخص، می توان این برتری را به چالش کشید، کارآمدی آن را مختل ساخت یا دست کم کاهش داد. در همین چارچوب، موفقیت های محدود اما معناداری که جبهه مقاومت در ماه های اخیر به دست آورده است، شواهدی برای امکان پذیری چنین رویکردی فراهم کرده است. به طور کلی، می توان جنبه های اصلی رویارویی با برتری هوایی اسراییل را در قالب چند رویکرد کلیدی خلاصه کرد:

1- جنگ نامتقارن؛ بهره گیری از ابزارها و روش های کم هزینه اما مؤثر همچون پهپادهای ارزان قیمت، موشک های دست ساز محلی، شبکه های پیچیده تونلی و در برخی موارد به کارگیری سلاح های غیرمتعارف، می تواند برتری فناورانه اسراییل را به چالش بکشد. عملیات 7 اکتبر 2023 نمونه ای بارز از این رویکرد بود؛ حمله ای که با استفاده از چترهای پرنده و پهپادها برای عبور از استحکامات اسراییلی، غافلگیری تاکتیکی ایجاد کرد و در عمل برتری فنی دشمن را برای مدتی بی اثر ساخت.

2- توسعه سامانه های پدافند هوایی چند لایه؛ استقرار و یکپارچه سازی سامانه های پیشرفته نظیر اس 300 و اس 400 به همراه باتری های بومی می تواند امکان تسلط کامل هوایی اسراییل را کاهش دهد. ساختار چندلایه پدافند هوایی نه تنها از آسمان در برابر نفوذ دشمن محافظت می کند، بلکه هزینه و ریسک عملیات هوایی را برای اسراییل افزایش می دهد. تجربه مصر و سوریه در جنگ 1973 که موفق شدند حدود 300 هواپیمای اسراییلی را سرنگون کنند شاهدی تاریخی بر اهمیت چنین رویکردی است.

3- سامانه های جنگ الکترونیک و اختلال؛ ایجاد اختلال در سامانه های ارتباطی و ناوبری اسراییل و همچنین مختل کردن عملکرد پهپادها و سیستم های هدایت، بخشی اساسی از مقابله با برتری هوایی است. نمونه ای از این کاربرد را می توان در حمله 7 اکتبر 2023 مشاهده کرد؛ جایی که نیروهای مقاومت با استفاده از دستگاه های اخلالگر، بخشی از سامانه های نظارت و کنترل اسراییل را از کار انداختند.

4- حملات موشکی مستمر و انبوه؛ شلیک هم زمان و گسترده بارانی از موشک ها می تواند توان دفاعی اسراییل را فرسوده کرده و منابع عظیمی را صرف دفاع کند. این تاکتیک علاوه بر تحمیل هزینه های سنگین، موجب ایجاد سردرگمی در سامانه های رهگیر اسراییل مانند گنبد آهنین می شود و کارایی این سامانه ها را در برابر حجم بالای تهدیدات کاهش می دهد.

5- حملات موشکی انبوه و اشباع دفاع دشمن؛ شلیک حدود 5000 موشک توسط نیروهای مقاومت در ساعات نخست حمله 7 اکتبر 2023 نشان داد که حجم بالای حملات موشکی می تواند به طور مؤثر سامانه های دفاعی اسراییل را دچار اختلال کرده و ظرفیت عملیاتی آن ها را کاهش دهد. این تاکتیک به ویژه برای فرسایش سامانه هایی همچون گنبد آهنین کارآمد است.

6- استتار، فریب و استفاده از تونل ها؛ ساخت شبکه های زیرزمینی پیچیده برای جابه جایی نیروها و ذخیره سازی تسلیحات، همراه با استقرار ماکت ها و اهداف ساختگی در مناطق مسکونی، امکان گمراه کردن دستگاه های اطلاعاتی اسراییل را فراهم می کند و به حفاظت از نیروها و تجهیزات واقعی یاری می رساند.

7- اتحادهای منطقه ای و همکاری های راهبردی؛ ایجاد اتحادهای منطقه ای مستحکم و تقویت همکاری نظامی و اطلاعاتی میان کشورهای عربی و اسلامی می تواند برتری اسراییل را با نیرویی جمعی و مجهز به منابع و فناوری پیشرفته متوازن کند. مطرح شدن احتمال خرید جنگنده های پیشرفته توسط ایران از چین نمونه ای از چنین رویکردی برای تقویت موازنه هوایی است.

8- نوآوری فناورانه بومی؛ سرمایه گذاری در صنایع داخلی برای توسعه پهپادها، موشک ها و سامانه های جنگ الکترونیک، ظرفیت های خودکفای پایدار و پیشرفته ای ایجاد می کند. در این چارچوب، تمرکز بر هدف قراردادن سامانه های کلیدی اسراییل از جمله هواپیماهای سوخت رسان، پایگاه های هوایی، مراکز فرماندهی و کنترل و سایت های راداری می تواند ضربات راهبردی وارد کند. نمونه ای از این نوآوری ها، پهپادهای بومی حماس بودند که به طور مؤثر علیه تانک های مرکاوا به کار گرفته شدند و در برخی موارد موجب اخلال در عملکرد نیروی هوایی اسراییل شدند.

9- جنگ روانی و رسانه ای؛ بهره گیری گسترده از رسانه ها برای تقویت روحیه داخلی، نمایش موفقیت های میدانی و جلب همدلی بین المللی ابزاری مهم در جنگ های نامتقارن است. این رویکرد می تواند بر روحیه ارتش اسراییل نیز تأثیر بگذارد. نمونه ای از آن، اظهارات رهبران حزب الله در مراحل نخست جنگ پشتیبانی از غزه بود که با برجسته کردن محدودیت های برتری هوایی اسراییل بر فراز لبنان، تأثیری آشکار بر فضای روانی دو طرف داشت.

10- اطلاعات و عملیات جاسوسی؛ ایجاد شبکه های اطلاعاتی قدرتمند برای جمع آوری داده های دقیق درباره تحرکات و راهبردهای دشمن، نقشی حیاتی در جلوگیری از غافلگیری های راهبردی دارد. تاریخ نشان داده است که حتی اسراییل نیز موفقیت های مهمی مانند حمله به رآکتور هسته ای عراق در سال 1981 را بر پایه اطلاعات جاسوسی دقیق بنا کرده است. در مقابل، توانمندی های اطلاعاتی و ضدجاسوسی می تواند این برتری را مختل یا محدود سازد.

11- درس آموزی از الگوهای موفق؛ حمله 7 اکتبر 2023 نشان داد که اصل غافلگیری همراه با برنامه ریزی دقیق می تواند حتی یکی از پیشرفته ترین ارتش های جهان را به چالش بکشد. استفاده از ابزارهایی نسبتاً ابتدایی مانند چترهای پرنده و پهپادهای ساده توانست سامانه های دفاعی پیچیده اسراییل را برای مدتی از کار بیندازد. هم زمان، تجربه جنگ اوکراین نیز ثابت کرد که به کارگیری پهپادهای ارزان قیمت علیه اهداف نظامی بسیار پرهزینه، تاکتیکی مؤثر در فرسایش توان رزمی دشمن است؛ الگویی که می تواند در مواجهه با اسراییل نیز به کار گرفته شود.

12 - بهره برداری از نقاط ضعف سامانه های دفاعی اسراییل؛ با وجود پیشرفت های فناورانه، سامانه های دفاعی اسراییل همچون گنبد آهنین ، فلاخن داوود و پیکان با محدودیت های جدی مواجه اند. هزینه های بسیار بالای عملیاتی این سامانه ها، به ویژه در برابر حملات انبوه و هم زمان موشکی و پهپادی، آن ها را در معرض فرسایش مالی و عملیاتی قرار می دهد. علاوه بر این، این سامانه ها در رهگیری و مقابله با اهداف کم ارتفاع و کوچک مانند پهپادها، به خصوص در شرایط آب وهوایی نامساعد، کارایی محدودی دارند.

13 -اهمیت دستیابی به یکپارچگی و خودکفایی صنعتی؛ اتکا صرف به واردات برای تداوم توان دفاعی یا هجومی کافی نیست. توسعه یک پایگاه صنعتی- نظامی داخلی برای تولید موشک ها، پهپادها و سامانه های جنگ الکترونیک ضروری است. تجربه گروه هایی مانند حماس و حزب الله و نیز ایران نشان داده است که چنین ظرفیت هایی می تواند پایداری مقاومت و استقلال تصمیم گیری را تضمین کند.

14 - اتخاذ راهبرد جنگ بلندمدت؛ اسراییل موجودیتی نسبتاً کوچک است. هرچند از منابع انسانی و مالی قابل توجهی برخوردار است، اما این منابع نامحدود نیستند. از همین رو، اجرای راهبرد فرسایش تدریجی از طریق حملات مستمر و کم هزینه می تواند در درازمدت اقتصاد و جامعه اسراییل را دچار فرسودگی کند. یکی از ابعاد این رویکرد، محدودسازی پروازهای اسراییلی بر فراز کشورهای همسایه است؛ همان گونه که حزب الله در لبنان در پی تحقق آن بود. چنین محدودیتی یکی از مهم ترین ابزارهای اطلاعاتی و نظامی اسراییل را مختل می کند و هزینه های هنگفتی برای جبران این نقصان بر آن تحمیل خواهد کرد.

برتری هوایی اسراییل، با وجود قدرت چشمگیرش، سرنوشت محتوم یا شکست ناپذیر نیست. تحولات اخیر نشان داده اند که این برتری قابل نفوذ و حتی شکست است؛ مشروط بر آن که اراده رزمی، برنامه ریزی راهبردی هوشمندانه، جنگ نامتقارن و نوآوری فناورانه با یکدیگر ترکیب شوند.

رمز موفقیت در این است که نبرد در صحنه هایی جریان نیابد که اسراییل در آن برتری مطلق دارد. بلکه باید آن را به میدان های تازه و غیرمنتظره کشاند؛ میدان هایی که توان اسراییل را فرسوده کرده و نقاط ضعفش را آشکار می سازند. برتری در این نبرد نه از تقلید صرف الگوهای اسراییل، بلکه از ابتکار الگوهای تازه ای از جنگ به دست می آید؛ الگوهایی که با امکانات موجود سازگار باشند و نقاط ضعف دشمن را به سرچشمه ای برای قدرت تبدیل کنند.