فرارو- فرونشست زمین، اصفهان را در بحران قرار داده است؛ بحرانی که جان 3 میلیون شهروند و بیش از 6 هزار بنای تاریخی این شهر را تهدید می کند.

به گزارش فرارو، بررسی ها نشان می دهد اصفهان بیشترین نسبت مساحت شهری بر پهنه های فرونشستی را دارد. هر وجب از خیابان های این استان روایتگر تاریخ و هویت ایرانیان است، به ویژه از دوران صفویان. اکنون، با ترک خوردن زمین، برخی مناطق خالی و حتی متروکه شده اند؛ مانند خیابان های شهرک نیروی هوایی. اما آیا آثار تاریخی نیز می توانند از این بحران فرار کنند؟ اصفهانی که بیش از 20 هزار بنای تاریخی در خود جای داده، امروز 6 هزار اثر ارزشمندش در معرض نابودی قرار دارند. بسیاری از این بناها شناخته شده اند، اما داستان ها و اهمیت تاریخی آن ها کمتر به یاد آورده می شود.

عصر صفوی، به ویژه دوران سلطنت شاه عباس یکم و دوم، نقطه اوج ساخت وسازهای تاریخی اصفهان بود و بسیاری از پل های شاخص شهر در این دوره بنا شدند. البته پل شهرستان، ساخته عصر ساسانیان، نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. تمامی این پل ها بر زاینده رود احداث شده اند و اهمیت این رودخانه در شکل گیری بافت تاریخی اصفهان را نشان می دهند. در سال های اخیر، زاینده رود خشک شده و زمین به تدریج به خشکی افتاده است. محمد بهشتی، رییس سابق سازمان میراث فرهنگی، می گوید: در اصفهان به دلیل ممانعت از ورود آب به سفره زیرزمینی، سفره آب زیر سطح شهر تخلیه شده و فشار زمین باعث فرونشست و ایجاد ترک در آثار تاریخی و فرهنگی شده است، از جمله در اطراف میدان نقش جهان، چهارباغ، سی و سه پل و پل خواجو.

ستون های سی و سه پل، از نظر مهندسی، به رطوبت نیاز دارند و کمبود آب، جدا از فرونشست، خطر ترک خوردگی جدی ایجاد می کند. متخصصان سال هاست نسبت به تشنگی ستون های پل هشدار داده اند. در سال های 88 تا 89، هنگام اجرای تونل مترو حوالی سی و سه پل، فعالان گردشگری درباره فرونشست هشدار دادند، اما تا زمانی که شکافی حدود 1٫5 در 3 متر و عمق 2 تا 3 متر ظاهر شد، کسی توجه نکرد. روزنامه شرق در سال 90 نوشت: مسئولان شبانه شکاف را پر کردند و جزییات دلایل آن منتشر نشد.

در سال 1395، اعتراض فعالان میراث فرهنگی نسبت به خشکی زاینده رود و احداث مترو ادامه یافت، اما فریدون الهیاری، رییس وقت میراث فرهنگی استان، اعلام کرد: جریان آب هر چند وقت یک بار باز می شود و رطوبت پایه های پل حفظ شده است. مترو از زیر سی و سه پل عبور نکرده و فاصله آن با پل 35 تا 40 متر است.

با این حال، در سال 1397، خبرگزاری دولتی گزارش داد: انتقال آب زاینده رود به استان های خشک مانند یزد و اجرای غیر اصولی این طرح باعث خشک شدن زاینده رود و نابودی زمین های کشاورزی شرق اصفهان شد. کارشناسان بارها هشدار داده بودند که سی و سه پل به رطوبت وابسته است و خشکی طولانی خطر جدی برای آن ایجاد می کند.

امروز، با بحران آب گسترده در کشور، وضعیت اصفهان وخیم تر از همیشه است. روزنامه اعتماد نوشت: بیش از 20 هزار بنای تاریخی در اصفهان شناسایی شده که از این میان حدود 6 هزار بنای ارزشمند، هم زمان با جان و مال مردم، در معرض خطر فرونشست قرار دارند.

اما پرسش این است: اهمیت این بناهای تاریخی تا چه حد است که نگرانی ها این چنین بالا گرفته است؟ اصفهان، در سطح جهانی، یکی از شناخته شده ترین شهرهای ایران است و بسیاری از علاقه مندان به تاریخ، مرور آثار آن را در برنامه های خود دارند. بنابراین این استان، بخش مهمی از هویت تاریخی و فرهنگی ایرانیان را شکل می دهد. راضیه سیدی، کارشناس حوزه گردشگری، در این خصوص می گوید: اصفهان یکی از شهرهای معدودی است که می تواند در زمینه گردشگری تاریخی، فرهنگی و حتی طبیعی با شهرهای بزرگ دنیا رقابت کند.

اصلی ترین دلیل اهمیت اصفهان، نمادین بودن آن برای تاریخ ایران است. از منظر تاریخی، این شهر نمادی است از هنر، سیاست گذاری ها و اندیشه های یکی از مهم ترین دوره های تاریخی ایران پس از اسلام؛ یعنی عصر صفویان. برخی کارشناسان بر این باورند که عصر صفویان، دوران نوزایی ایران است. صفویان با به رسمیت شناختن تشیع در ایران، مرزی میان خود و دیگران ایجاد کردند و کشور را از حمله عثمانیان مصون نگه داشتند. این خط فکری سبب شد که بافت شهری اصفهان به عنوان پایتخت صفویان دستخوش تغییر شود. در دوران صفوی، اولین سلسله پس از ایران باستان، ایران را یکپارچه کرد و تعیین سیاست های یکپارچه، پایتخت را نیز همسان و منسجم ساخت. حال، از بین رفتن این نمادها، به مثابه از دست رفتن بخشی از هویت تاریخی ایران است.

با این وصف، از دست رفتن هر بنای تاریخی در اصفهان تنها از دست دادن یک ساختمان نیست؛ بلکه از دست رفتن بخشی از هویت، خاطره و روایت چندین نسل است. همان طور که رضا دبیری نژاد، رییس موزه هنرهای معاصر، می گوید: یک مکان، صاحب یک خاطره جمعی و یک رخداد مهم است. بنابراین هر یک از این 6 هزار بنای ارزشمند، پنجره ای است به گذشته ای که نشان می دهد مردم چگونه زندگی کرده اند، هنر و معماری چگونه شکل گرفته و شهر چگونه با فرهنگ و طبیعت خود تعامل داشته است. وقتی یک بنا فرسوده یا تخریب شود، بخش مهمی از حافظه جمعی شهر از بین می رود و امکان تجربه مستقیم تاریخ برای نسل های آینده کاهش می یابد.

موریس هالبواکس بر این باور است که خاطره جمعی، خاطره ای همیشگی و به یادآوری گزینشی و توافق شده میان اعضای یک گروه است و از این نظر چیزی شبیه اسطوره محسوب می شود. به بیان دیگر، میراث فرهنگی اصفهان، اعم از پل ها، میدان ها، خانه ها و مساجد، مانند رگ های حیاتی هویت شهری هستند؛ هر ترک و فرونشست، گویی یک زخم بر پیکر هویت شهر وارد می کند. کوین لینچ، شهرساز و نویسنده آمریکایی، در این باره می گوید: هویت یعنی معنای یک محل ؛ هویت یعنی حدی که شخص بتواند یک مکان را به عنوان مکانی متمایز از سایر مکان ها شناخته یا بازشناسی کند، به طوریکه شخصیتی مشخص، بی نظیر یا حداقل مخصوص به خود داشته باشد. در حوزه شهرسازی، هویت را می توان از طریق بازشناسی عناصر معماری و ماندگارسازی بناها و فضاهای باقی مانده از گذشته شناسایی و حفظ کرد.

از طرفی، از دست رفتن هر بنا نه تنها زیبایی بصری شهر را تهدید می کند، بلکه موجب قطع پیوند مردم با گذشته و ریشه های فرهنگی شان می شود و این خلأ، احساس بیگانگی و فقدان تعلق را در شهروندان ایجاد می کند. کارشناسان میراث فرهنگی همواره تأکید کرده اند که حفظ بناها تنها محافظت از مصالح نیست؛ بلکه حفاظت از داستان ها، ارزش ها و خاطرات جمعی است که نسل های آینده بدون آن ها، هویت تاریخی شهر را نخواهند شناخت. بنابراین، هر بنا که در اصفهان از بین برود، بخشی از تاریخ، فرهنگ و روح شهر برای همیشه از دست می رود و بازگرداندن آن تقریباً غیرممکن است.