فرارو- دفتر اول مثنوی مدخل ورود به این اثر گرانبهاست. در دفتر اول مثنوی ما با حکایات و ابیاتی طرفیم که در بسیاری از مواقع می توانند ما را از دست تفکرات نادرستمان خلاص کنند.

به گزارش فرارو، مثنوی را نمی توان یک دستگاه فکری منظم دانست. با این وجود لحظاتی در این منظومه مولانا هست که می تواند برای هر کسی آموزنده باشد. مولانا یکی از بزرگترین شاعران تاریخ ادبیات فارسی به شمار می رود و نگاه او به جهان با همه هم ردیفان خود متفاوت است. در نتیجه با نگاه کردن به امور از منظر مولانا می توانیم بیشتر جهان او را درک کنیم.

با وجود اینکه شعر مولانا سراشار از لحظات شاعرانه است، در بسیاری از مواقع شعر او به سمت ادبیات تعلیمی می رود. این خاصیت مخصوصا در مثنوی دیده می شود.

هوشیاری زان جهانست و چو آن

غالب آید پست گردد این جهان

هوشیاری آفتاب و حرص یخ

هوشیاری آب و این عالم وسخ

زان جهان اندک ترشح می رسد

تا نغرد در جهان حرص و حسد

گر ترشح بیشتر گردد ز غیب

نه هنر ماند درین عالم نه عیب

مولانا هوشیاری را آفتابی می داند که بر یخ جهل می تابد و آن را رفته رفته از میان برمی دارد. به همین سبب او دیگران را به پرورش هوشیاری و درک از جهان هستی می خواند.

هر که عاشق دیدی اش معشوق دان

کاو به نسبت هست هم این و هم آن

تشنگان گر آب جویند از جهان

آب جوید هم به عالم تشنگان

من چو لب گویم ، لب ِ دریا بود

من چو لا گویم مراد الّا بود

من ز شیرینی نشستم رو ترش

من ز بسیاری گفتارم خمش

تناقضی که در کلام مولانا در ابیات بالا می بینیم می تواند تعابیر پیچیده و در عین حال زیادی داشته باشد. یکی از این تعابیر این است که زندگی پدیده آسانی نیست و انسان مجموعه ای از تناقضات است. هم عاشق است و هم معشوق، هم حرف های زیادی برای گفتن دارد و هم خاموشی و سکوت را سدی در برابر خود می بیند. به نوعی می توان برداشت کرد که از نگاه مولانا، افرادی که حرف های بیشتری برای زدن دارند معمولا کمتر سحن می گویند.

این زبان چون سنگ و فم آهن وَشست

وانچ بجهد از زبان چون آتشست

سنگ و آهن را مزن بر هم گزاف

گه ز روی نقل و گه از روی لاف

زانک تاریکست و هر سو پنبه زار

درمیان پنبه چون باشد شرار

ظالم آن قومی که چشمان دوختند

زان سخنها عالمی را سوختند

عالمی را یک سخن ویران کند

روبهان مرده را شیران کند

زبان آدمی می تواند همچون شعله آتش دامان خود او را بگیرد. به همین سبب مولانا از ما می خواهد که تا جایی که ممکن است از زدن حرف های بی مایه و بیهوده دوری کنیم؛ چرا که سخن بیهوده می تواند علاوه بر خود ما، دیگران را دنیز دچار زحمت و دردسر کند.

بود بازرگان و او را طوطیی

در قفس محبوس زیبا طوطیی

چونک بازرگان سفر را ساز کرد

سوی هندستان شدن آغاز کرد

هر غلام و هر کنیزک را ز جود

گفت بهر تو چه آرم گوی زود

هر یکی از وی مرادی خواست کرد

جمله را وعده بداد آن نیک مرد

گفت طوطی را چه خواهی ارمغان

کارمت از خطهٔ هندوستان

گفتش آن طوطی که آنجا طوطیان

چون ببینی کن ز حال من بیان

کان فلان طوطی که مشتاق شماست

از قضای آسمان در حبس ماست

بر شما کرد او سلام و داد خواست

وز شما چاره و ره ارشاد خواست

در این بخش از مثنوی، مولانا با زبان تمثیل به ما می آموزد که بزرگ ترین دارایی آدمی آزادی و آزادگی اوست. وقتی آزادی انسان را از او سلب کنند، با هیچ چیز دیگری نمی توان آن را جایگزین کرد.

ای شهان کشتیم ما خصم برون

ماند خصمی زو بتر در اندرون

کشتن این، کار عقل و هوش نیست

شیر باطن سخرهٔ خرگوش نیست

دوزخست این نفس و دوزخ اژدهاست

کو به دریاها نگردد کم و کاست

هفت دریا را در آشامد، هنوز

کم نگردد سوزش آن خلق سوز

سنگها و کافران سنگ دل

اندر آیند اندرو زار و خجل

نفس انسان از هر دشمنی برای او خطرناک تر است. می شود دشمنان زیادی داشت و همچنان شادمانه و سالم زندگی کرد، اما در حضور دشمنی که در درون خودمان داریم، هرگز نمی توانیم به آسانی به زندگی ادامه بدهیم. مولانا از ما می خواهد که پیش از آنکه با دشمنان بیرونی به مبارزه برخیزیم، ابتدا از شر دشمن درونمان رها شویم.

هین به مُلکِ نوبتی شادی مکن

ای تو بستهٔ نوبت آزادی مکن

آنک ملکش برتر از نوبت تنند

برتر از هفت انجمش نوبت زنند

برتر از نوبت ملوک باقیند

دور دایم روحها با ساقیند

ترک این شرب ار بگویی یک دو روز

در کنی اندر شراب خلد پوز

زندگی همیشگی نیست و نمی توان چندان روی آن حساب باز کرد. در چنبن شرایطی چه بهتر که انسان به خودش غره نباشد و زندگی و خود را چندان جدی نگیرد. مولانا از ما می خواهد که در ملکی که نوبتی است و همه روزی می آیند و روزی هم می روند، به چشم غرور به خود و دیگران نظر نکنیم.