محمدجواد حق شناس در روزنامه اعتماد نوشت: خبر درگذشت استاد ایرج صغیری؛ نویسنده، نمایشنامه نویس، کارگردان و هنرمند نام آشنا، جامعه فرهنگی بوشهر و ایران را در اندوهی عمیق فروبرد. او متولد نخستین روز آذرماه 1325 در بوشهر بود و یکم شهریورماه 1404 درگذشت؛ اما عمر او نه با تقویم، که با آثاری که خلق کرد سنجیده می شود. صغیری در مقام یک هنرمند چندبُعدی، هم بر صحنه نمایش حضور داشت، هم در عرصه نویسندگی و هم در روایت سینمایی. او از آن دسته هنرمندانی بود که کارنامه شان یک شهادت نامه زیسته است؛ شهادتی بر رنج، امید و هویت مردمان جنوب.

شهرت نخستین او به سال هایی بازمی گردد که در کنار داریوش ارجمند و با هدایت فکری دکتر علی شریعتی در تئاتر ابوذر ایفای نقش کرد. همان جا بود که نگاه متعهد و توانایی شگفت انگیزش در صحنه آشکار شد. از همان زمان صغیری کوشید تا هنر را از سطح سرگرمی فراتر ببرد و آن را ابزاری برای گفت وگوی اجتماعی و پرسشگری فرهنگی سازد.

نمایشنامه قلندرخونه شاید شاخص ترین اثر او باشد؛ نمایشی که نه تنها در بیستمین دوره جایزه کتاب فصل شایسته تقدیر شناخته شد، بلکه به مثابه سندی فرهنگی جایگاه ویژه ای در تئاتر معاصر ایران یافت. قلندرخونه صدای جنوب بود؛ پژواکی از کوچه ها و قهوه خانه ها و بازنمایی آیین ها، خرافات، رنج ها و مقاومت های مردمانی که همیشه در حاشیه نگاه رسمی زیسته اند. در این اثر، صغیری به نوعی تاریخ نانوشته اجتماعی بوشهر و هم اقلیمش را روی صحنه آورد و بدین گونه سهمی بی بدیل در ثبت حافظه جمعی ایفا کرد.

او اما تنها یک نمایشنامه نویس نبود. در مقام کارگردان، آثاری همچون سفر غریب ، محپلنگ ، سرباز و شب شولای عبدالرحمان را به صحنه و پرده برد و هر بار کوشید بر لایه ای تازه از فرهنگ بومی نور بتاباند. در مقام داستان نویس نیز آثاری چون خالو نکیسا ، بنات النعش و یوزپلنگ ، خلخال شوم و محپلنگ را خلق کرد؛ داستان هایی که در آن ها زبان محلی و تخیل اقلیمی با دغدغه های انسان معاصر درهم می آمیزد. در نوشته های او، بوشهر نه یک جغرافیا که یک جهان است؛ جهانی آکنده از افسانه ها، استوره ها و واقعیت های تلخ و شیرین.

اهمیت ایرج صغیری را باید در سه بُعد دید: نخست در خلق ادبیاتی که هم ریشه در سرزمین جنوب دارد و هم افق ملی و انسانی می گشاید؛ دوم در پیوند زدن هنر با تعهد اجتماعی، به ویژه در روزگاری که تئاتر و ادبیات بیشتر به انزوا رانده شده اند؛ و سوم در بازآفرینی هویت بومی به زبانی جهانی. او نه تنها هنرمند، بلکه حامل حافظه تاریخی و فرهنگی یک اقلیم بود و آثارش به مثابه آیینه ای در برابر ما است تا خود را بازشناسیم.

مرگ او خسران بزرگی است برای بوشهر که همواره خاستگاه نامداران فرهنگ بوده است؛ از آتشی بزرگ در شعر و موسیقی گرفته تا صغیری در عرصه نمایش و داستان. اما همان گونه که هر هنرمند راستین در مرگ خویش زاده می شود، ایرج نیز اکنون در آثارش جاودانه است. نسل های آینده وقتی قلندرخونه را بخوانند یا داستان هایش را ورق بزنند با روح هنرمندی روبه رو خواهند شد که ریشه در خاک و شور دریا داشت و همچون نخلی سرفراز چشم به افق های دور.

اکنون که او رفته است، بر ماست که نه تنها یادش را گرامی بداریم، بلکه راهش را ادامه بدهیم. در روزگاری که فرهنگ و هنر در تنگنای اقتصاد و سیاست گرفتار آمده، یادآوری نام ایرج بزرگ به ما هشدار می دهد که بی هنر نمی توان زیست. او نشان داد که حتی در محدودترین شرایط نیز می توان اثری آفرید که هم محلی باشد و هم جهانی، هم ریشه دار و هم نو.

ایرج صغیری رفت؛ اما بوشهر و ایران او را فراموش نخواهند کرد. قلندرخونه او همچنان روشن است و در آن صداهای مردمی شنیده می شود که برای شنیده شدن نیازمند زبان هنرمندانی چون او بودند. سلام بر او که با قلم و صحنه زیست و بدرود با او که در خاک آرام گرفت؛ اما در خاطره دوستداران و همشهریانش زنده خواهد ماند.