یک دانشمند علوم رایانه در دانشگاهی در شمال انگلستان در حال بررسی عکس یک جسد است؛ تلاشی برای حل یک معما که نزدیک به 50 سال است خاورمیانه را درگیر خود کرده است.

پروفسور حسن اوگیل از دانشگاه بردفورد با تردید می پرسد: آیا این عکس مربوط به اوست؟

نسخه دیجیتال عکس، یک صورت متلاشی را نشان می دهد و قرار است برای تحقیقات بی بی سی از طریق الگوریتمی ویژه پردازش شود.

عکس اصلی را یک خبرنگار گرفته بود. او در سال 2011 جسد را در سردخانه ای مخفی در طرابلس، پایتخت لیبی، دید. به او گفته بودند که این جسد ممکن است متعلق به امام موسی صدر باشد، روحانی برجسته ای که سال 1978 در لیبی ناپدید شد.

ناپدید شدن صدر ده ها نظریه توطئه به دنبال داشته است. برخی معتقدند او در آنجا کشته شده، در حالی که برخی دیگر ادعا می کنند او هنوز زنده است و جایی در لیبی نگهداری می شود.

برای هواداران پرشور او، ناپدید شدن امام موسی صدر همان قدر جذاب است که ترور جان اف کندی، رییس جمهور آمریکا، در سال 1963. تحقیقات طولانی تیم سرویس جهانی بی بی سی درباره این پرونده هم تا حدی حساسیت به همراه داشت که ما حتی چندین روز در لیبی بازداشت شدیم.

شدت احساسات و حساسیت ها درباره این پرونده به این دلیل است که صدر جایگاهی استثنایی در میان پیروانش دارد، هم به خاطر کارنامه سیاسی اش در دفاع از شیعیان محروم لبنان و هم به عنوان یک رهبر برجسته دینی.

پیروانش به او لقب امام دادند، عنوانی کم سابقه برای یک روحانی زنده شیعه که در تقدیر از خدماتش به جامعه شیعیان به او اعطا شد.

ناپدید شدن اسرارآمیز او بُعدی عاطفی به شخصیتش افزود.

همچنین می توان گفت که ناپدید شدن صدر، سرنوشت پرتنش ترین منطقه سیاسی، مذهبی و قومی جهان یعنی خاورمیانه را تغییر داد.

به این دلایل تلاش دانشگاه بردفورد برای شناسایی جسد اهمیتی مضاعف پیدا می کرد. خبرنگاری که عکس را گرفته بود، به ما گفت که جسد به شکلی غیر عادی قدبلند بود، اما چهره تقریبا هیچ ویژگی قابل شناسایی نداشت. گفته می شد قد موسی صدر 1/98 متر بوده است.

آیا می توانستیم سرانجام این معما را حل کنیم؟

من اهل روستای یمونه در ارتفاعات لبنان هستم، جایی که هنوز داستان های زمستان هولناک 1968 روایت می شود؛ زمانی که پس از ویرانی روستا بر اثر بهمن، امام موسی صدر از میان برف های عمیق گذشت تا به یاری مردم روستا بیاید.

شیوه ای که مردم روستا همچنان این داستان را بازگو می کنند، بیانگر آن است که امام موسی صدر تا چه حد به شخصیتی اسطوره ای بدل شده است. یکی از آنها که در آن زمان چهار ساله بوده، برای من تعریف کرد: مثل رویا بود... او از میان برف گذشت و همه اهالی روستا پشت سرش راه افتادند... من فقط دنبال او رفتم تا ردای امام را لمس کنم.

سال 1968 صدر در روستای دورافتاده ای مثل یمونه چندان شناخته شده نبود، اما کم کم در سطح ملی نام و اعتباری پیدا می کرد. تا پایان آن دهه، او به چهره ای برجسته در لبنان تبدیل شد که دیگران را به گفت وگوی بین ادیان و وحدت ملی فرا می خواند.

جایگاه او در لقب افتخاری امام که پیروانش به وی دادند، بازتاب می یافت. در سال 1974، صدر جنبش محرومان را بنیان گذاشت؛ سازمانی اجتماعی و سیاسی که خواهان نمایندگی متناسب برای شیعیان و رهایی اجتماعی و اقتصادی فقرا، فارغ از دینشان بود. او آن قدر بر پرهیز از فرقه گرایی پافشاری می کرد که حتی در کلیساهای مسیحی نیز خطبه می خواند.

روز 25 اوت 1978، صدر به دعوت سرهنگ معمر قذافی، رهبر وقت لیبی، به طرابلس پرواز کرد.

سه سال پیش از آن، لبنان گرفتار جنگ داخلی شده بود. جنگجویان فلسطینی در این نبرد فرقه ای درگیر شده بودند و بسیاری از آنها در جنوب لبنان مستقر بودند؛ منطقه ای که بیشتر هواداران صدر در آنجا زندگی می کردند. فلسطینی ها شروع به تبادل آتش با نیروهای اسراییلی در آن سوی مرز کرده بودند و صدر می خواست قذافی که حامی فلسطینی ها بود، برای حفاظت از غیرنظامیان لبنان مداخله کند.

روز 31 اوت، پس از شش روز انتظار برای دیدار با قذافی، صدر را دیدند که سوار بر خودرویی دولتی از هتلی در طرابلس خارج می شود.

بعد از آن، او دیگر هرگز دیده نشد.

نیروهای امنیتی قذافی بعدا ادعا کردند که صدر به رم رفته است، اما تحقیقات بعدی ثابت کرد این ادعا نادرست بوده است.

در دوره رهبری قذافی در لیبی، امکان روزنامه نگاری مستقل وجود نداشت. اما در سال 2011، زمانی که مردم لیبی در جریان بهار عربی علیه او شوریدند، روزنه ای کوچک برای یافتن حقیقت گشوده شد.

قاسم حماده، خبرنگار لبنانی - سوئدی که قیام را پوشش می داد، شنید که در طرابلس سردخانه ای مخفی وجود دارد که ممکن است بقایای موسی صدر در آن نگهداری شود.

در اتاقی که به قاسم نشان دادند، 17 جسد در یخچال نگهداری می شد. یکی از آنها متعلق به یک کودک بود و بقیه همه مردان بزرگسال بودند. به او گفتند که این اجساد حدود سه دهه پیش مرده اند؛ زمانی که با ناپدید شدن موسی صدر هم خوانی داشت. تنها یکی از این اجساد شباهتی به صدر داشت.

قاسم به من گفت: کارمند سردخانه یکی از کشوها را باز کرد، جسد را نشان داد و دو نکته بلافاصله توجهم را جلب کرد.

نکته نخست، به گفته قاسم این بود که چهره، رنگ پوست و موهای جسد، با وجود گذر زمان هنوز به صدر شباهت داشت.

دوم این که به نظر می رسید این فرد اعدام شده باشد.

یا دست کم این برداشتی بود که قاسم از جمجمه داشت. به نظر او می رسید که یا ضربه ای سنگین به پیشانی اصابت کرده، یا گلوله ای بالای چشم چپ را سوراخ کرده است.

اما چطور می شد فهمید که آیا او همان موسی صدر است یا نه؟

به همین دلیل عکسی را که قاسم در سردخانه گرفته بود، در اختیار تیمی در دانشگاه بردفورد گذاشتیم. این گروه در 20 سال گذشته روی الگوریتمی منحصربه فرد به نام تشخیص چهره عمیق کار کرده است. این نرم افزار شباهت های پیچیده میان تصاویر را شناسایی می کند و در آزمایش ها نشان داده که حتی روی عکس های ناقص هم بسیار قابل اعتماد است.

پروفسور اوگیل، که ریاست تیم را بر عهده دارد، پذیرفت تصویر جسد داخل سردخانه را با چهار عکس از امام موسی صدر در مراحل مختلف زندگی اش مقایسه کند. نرم افزار سپس به تصویر سردخانه نمره ای از 100 می داد؛ هرچه عدد بالاتر بود، احتمال یکی بودن فرد یا خویشاوندی او بیشتر بود.

اگر زیر 50 بود، فرد به احتمال زیاد ارتباطی با صدر نداشت. نمره ای میان 60 تا 70 یعنی او یا خود صدر بود یا خویشاوند نزدیکش. 70 یا بالاتر تطابق مستقیم به شمار می آمد.

پروفسور اوگیل به ما گفت که عکس نمره ای در محدوده 60 به دست آورد؛ یعنی احتمال زیاد وجود دارد که صدر باشد.

برای آزمودن این نتیجه، او از همان الگوریتم استفاده کرد و عکس جسد را با شش عضو خانواده صدر و سپس با 100 تصویر تصادفی از مردان خاورمیانه ای که شباهت هایی به او داشتند مقایسه کرد.

عکس های خانوادگی نمره ای بسیار بالاتر از چهره های تصادفی به دست آوردند. اما بهترین نتیجه همچنان مربوط به مقایسه تصویر سردخانه با عکس های امام موسی صدر در زمان حیاتش بود.

این نتایج نشان می داد که احتمال قوی وجود دارد که قاسم جسد موسی صدر را دیده باشد. و این که جمجمه آسیب دیده پیدا شده بود، به طور جدی احتمال کشته شدن او را تقویت می کرد.

در مارس 2023، حدود چهار سال پس از آن که برای نخستین بار به عکس قاسم برخوردم، توانستیم به لیبی سفر کنیم تا با شاهدان احتمالی گفت وگو کنیم و خودمان به جستجوی جسد بپردازیم. همیشه می دانستیم این پرونده حساس است، اما واکنش لیبیایی ها ما را شگفت زده کرد.

روز دوم حضورمان در طرابلس، به دنبال سردخانه مخفی بودیم. قاسم، که همراه تیم حضور داشت، نام منطقه ای را که در سال 2011 دیده بود به خاطر نمی آورد و تنها یادش بود که محل مورد نظر نزدیک یک بیمارستان بوده است.

به ما گفتند بیمارستانی در فاصله ای نزدیک وجود دارد و ما به آن سمت رفتیم.

ناگهان قاسم گفت: همین جاست. مطمئنم. این همان ساختمانی است که سردخانه در آن بود.

نمای بیرونی ساختمان آخرین چیزی بود که توانستیم فیلم برداری کنیم. برای فیلم برداری در داخل ساختمان درخواست مجوز کردیم، اما مجوزهایمان لغو شد. روز بعد، گروهی از مردان ناشناس، که بعدا فهمیدیم ماموران سازمان اطلاعات لیبی بودند ، ما را بدون هیچ توضیحی بازداشت کردند.

ما را به زندانی متعلق به اداره اطلاعات لیبی بردند، در سلول انفرادی نگه داشتند و به جاسوسی متهم کردند. چشم بند زدند، بارها بازجویی کردند و گفتند هیچ کس نمی تواند به ما کمک کند. بازجویان گفتند ممکن است دهه ها آنجا بمانیم.

شش روز پراضطراب در بازداشت بودیم. سرانجام، تحت فشار بی بی سی و دولت بریتانیا آزاد و از کشور اخراج شدیم.

این احساس که خودمان بخشی از داستان شده بودیم آزاردهنده بود. لیبی همچنان میان دو دولت رقیب و شبه نظامیان تقسیم شده است و رفتار کارکنان زندان نشان می داد که دستگاه اطلاعاتی لیبی توسط وفاداران سابق قذافی اداره می شود؛ کسانی که نمی خواستند بی بی سی درباره ناپدید شدن صدر تحقیق کند.

بسیاری، از سال ها پیش بر این باور بودند که موسی صدر به قتل رسیده است.

دکتر حسین کنعان، استاد پیشین لبنانی مقیم آمریکا، می گوید در همان هفته ای که صدر در سال 1978 ناپدید شد به وزارت خارجه آمریکا در واشنگتن رفته و آنجا به او گفته شده گزارشی دریافت کرده اند مبنی بر این که صدر کشته شده است.

مصطفی عبدالجلیل، وزیر پیشین دادگستری لیبی، هم این روایت را تایید کرده است. او سال 2011 به قاسم گفته بود: روز دوم یا سوم، مدارکش را جعل کردند که گویی به ایتالیا رفته است و او را در زندان های لیبی کشتند.

او افزود: قذافی در همه تصمیم ها حرف اول و آخر را می زد.

اما اگر واقعا قذافی دستور قتل صدر را داده، چرا چنین کاری کرده است؟

قذافی از جنگجویان فلسطینی که از جنوب لبنان به اسراییل حمله می کردند، پشتیبانی نظامی می کرد. در همان زمان صدر در مصاحبه هایی توضیح داده بود که تلاش دارد با سازمان آزادی بخش فلسطین (ساف) به راه حلی برسد.

ممکن است ساف بر این باور بوده که صدر، به دلیل نگرانی از به خطر افتادن جان غیرنظامیان لبنانی، بتواند قذافی را به محدود کردن آنان متقاعد کند.

هرچند بسیاری بر این باورند که صدر مرده است، دیگران اصرار دارند که او هنوز زنده است.

از جمله این گروه ها جنبشی است که صدر در دهه 1970 تاسیس کرد و اکنون به حزبی قدرتمند در میان شیعیان لبنان به نام امل تبدیل شده است.

نبیه بری، رهبر امل و رییس پارلمان لبنان، همچنان می گوید هیچ مدرکی دال بر مرگ صدر ــ که اکنون 97 ساله می بود ــ وجود ندارد. اما فرصتی برای اثبات این موضوع وجود داشت.

در سال 2011، زمانی که قاسم از سردخانه مخفی دیدن کرد، تنها از جسد عکس نگرفت.

او توانست تعدادی از فولیکول های موی جسد را هم با خود بیرون بیاورد تا برای آزمایش دی ان ای مورد استفاده قرار گیرد. او این نمونه ها را به مقام های ارشد دفتر بری داده بود تا آن را بررسی کنند.

تطبیق دی ان ای با یکی از اعضای خانواده صدر می توانست بی هیچ تردیدی نشان دهد که آیا جسد متعلق به موسی صدر است یا نه. اما دفتر بری هرگز پاسخی به قاسم نداد.

قاضی حسن شامی، یکی از مقام های منصوب دولت لبنان برای تحقیق درباره ناپدید شدن صدر، می گوید حزب امل به او گفته نمونه مو به دلیل یک اشتباه فنی از دست رفته است.

ما نتایج شناسایی چهره را به پسر صدر، سید صدرالدین صدر، ارائه کردیم. او حاج سمیح هیدوس، مقام ارشد امل، و قاضی شامی را نیز همراه خود به جلسه آورد.

آنها همگی گفتند یافته های ما را باور ندارند.

صدرالدین گفت از ظاهر جسد در عکس به وضوح پیداست که او پدرش نیست. او افزود این نتیجه همچنین با اطلاعاتی که ما بعد از آن تاریخ [2011، سال گرفتن عکس] داریم در تناقض است ؛ اطلاعاتی مبنی بر این که پدرش هنوز زنده و در زندان های لیبی نگهداری می شود.

بی بی سی هیچ مدرکی در تایید این دیدگاه نیافته است.

اما در جریان تحقیقات برایمان روشن شد که باور به زنده بودن صدر، برای بسیاری از شیعیان لبنان نیرویی قدرتمند و وحدت بخش دارد. هر سال در 31 اوت، جنبش امل سالگرد ناپدید شدن او را گرامی می دارد.

ما بارها از دفتر نبیه بری درخواست مصاحبه کردیم و نظرش را درباره یافته هایمان پرسیدیم، اما پاسخی دریافت نکردیم.

بی بی سی همچنین از مقام های لیبی خواست درباره تحقیقات ما و علت بازداشت تیم بی بی سی از سوی سازمان اطلاعات این کشور توضیح دهند، اما هیچ پاسخی دریافت نکرد.

بیانیه ی خانواده ی امام موسی صدر درباره ی گزارش اخیر بی بی سی را در ادامه بخوانید:

بسم الله الرحمن الرحیم

و سست نشوید و اندوهگین نگردید که شما برترید اگر ایمان داشته باشید

دوستداران امام سید موسی صدر ـ خداوند او و دو برادرش را سالم بازگرداند.

شبکه BBC در کانال یوتیوب خود بامداد روز دوشنبه گزارشی درباره امام صدر پخش کرد که خانواده امام در آن مشارکت نمودند، گزارشی که مدارک و امکانات فراوانی را در خدمت هدف امام و قضیه اش قرار داد، همچنین دیدگاه هایی از قاضی حسن الشامی را با هدف روشن سازی همه جوانب بازتاب داد.

در جریان آماده سازی، توافق شد که برنامه، بر خانواده و کمیته متمرکز باشد و ظاهر شدن تصویر امام را از طریق هوش مصنوعی نپذیرد، زیرا این کار شکلی نادرست و جدید به امام می بخشید، به ویژه که از سال 2011 در صحنه ها و مصاحبه ها چنین تصاویری پخش شده بود و این بار نیز تصویر ارائه شده از امام و برخی حرکات یا حالت هایش با شخصیت امام و آنچه از او می شناسیم و در حافظه داریم متفاوت بود.

هنگام فیلم برداری نیز ما به عنوان خانواده امام و همچنین کمیته پیگیر قضیه، تأکید کردیم که این تصویر، تصویر امام نیست، به سبب تفاوت های ظاهری در شکل صورت، رنگ پوست و دیگر مواردی که موجب می شود نتوانیم هنگام مشاهده این تصاویر با آن ارتباط برقرار کنیم.

بنابراین از شبکه BBC عربی و از کمیته پیگیری قضیه ربوده شدن امام موسی صدر و دو همراهش خواستاریم توضیح روشنی درباره این موضوع ارائه دهند، به ویژه که در پایان برنامه بار دیگر همان تصویر نمایش داده شد. این توضیح باید در سریع ترین زمان، پیش از بازپخش برنامه در روز سه شنبه، ارائه شود.

اوست آن که آرامش را در دل های مؤمنان فرو فرستاد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزایند. راست گفت خدای بلندمرتبه بزرگ.

مرکز امام موسی صدر

منبع: بی بی سی