آهو نیست اما چشمان زیبا و درخشانی دارد. به قدرتمندی پلنگ نیست اما سرعت زیادی دارد. او یوزپلنگ آسیایی است؛ گونه ای منحصربفرد با خال های سیاه تو پُر و خط اشک سیاه رنگ در دو طرف صورت. یوزپلنگ آسیایی روزگاری در نقاط مختلف قاره کهن پراکنده بود اما مدتی است که زیستگاهش به ایران محدود شده. این روزها حتی کمتر از 30 قلاده از آن در ایران شناسایی شده و در لبه پرتگاه انقراض است. شش قلاده از این یوزها در مرکز تکثیر در اسارت در منطقه حفاظت شده توران نگهداری می شوند.

به گزارش ایسنا، ملاقات خبرنگاران محیط زیست در سفر به توران با حضور در فرهنگسرای کومش، تماشای آثار هنرمندان از گونه های جانوری به ویژه گونه های در معرض انقراض در ایران و دیدن فیلم مستندی درباره یوزپلنگ آسیایی آغاز شد؛ فیلمی تاثر برانگیز که نشان داد، چگونه زیستگاه این گونه ارزشمند کوچک و کوچک تر می شود و یوزهای شناسایی شده به کام مرگ می روند.

شب را در بسطام سپری کردیم. فردا روز موعود بود؛ روز بازدید از سایت تکثیر یوز در اسارت توران. صبح به پاسگاه محیط بانی دلبر رفتیم تا از سایت تکثیر یوز در اسارت بازدید کنیم؛ محلی که میزبان یک یوز نر به نام فیروز و پنج یوز ماده به نام های دلبر ، ایران ، آذر ، توران ، ابریشم است. به جز فیروز که از طبیعت زنده گیری شد، سایر یوزها یا از متخلفان گرفته شده یا بدون مادر پیدا شده بودند.

حضور در سایت تکثیر در اسارت پروتکل خاصی دارد. در گروه های چهارنفره باید سوار خودرو می شدیم و پس از طی مسافتی به سایت می رسیدیم. ما با علی شمس مدیر سایت تکثیریوز در اسارت همراه شدیم. او چهار سال در آفریقا در پروژه زیستگاهی کار و با دو سایت تکثیر یوز در اسارت همکاری می کرد.

شمس درباره یوزهای در حال نگهداری در این سایت می گوید: فیروز به عنوان تنها یوز نر 14 سال سن دارد. یوزهای ماده شامل دلبر با 15 سال، ایران با 9 سال، آذر و توران (دو خواهر) 3 سال و ابریشم 2.5 سال سن دارند.

او درباره امکان انتقال یک یوز نر دیگر به سایت تکثیر در اسارت برای جفت گیری می گوید: این سایت مشکل یوز نر دارد. ما یک یوز نر 14ساله داریم که آخرین سال های عمر خود را سپری می کند. سیستم تکثیر در اسارت یوز به تعداد بیشتری از یوز نر وابسته است. با یک یوز نر شانس تکثیر یوز در اسارت بسیار پایین است اما تصمیم گیری برای افزودن یوز نر به سایت بر اساس نتایج ارزیابی ها انجام می شود. اکنون تصمیمی برای این کار نداریم.

به گفته شمس یوزپلنگ های نر در دنیا تا آخرین لحظه عمر قابلیت بارورسازی دارند و متوسط عمر آن ها 14 تا 15 سال است ولی تنها فاکتورموفقیت در باروری کیفیت اسپرم نیست.

مدیر سایت تکثیر در اسارت یوز می افزاید: بر اساس آخرین ارزیابی انجام شده از اسپرم فیروز ، این گونه هنوز امکان باروری دارد. فیروز با ایران سه سال قبل جفت گیری کرد که سه توله آن از جمله پیروز تلف شدند. برای ما مهم است که یک زادآوری که فیروز در آن نقش داشته باشد را ثبت کنیم سپس وارد مرحله بعدی شویم. چون استفاده از تک تک ژن باقیمانده یوزه اهمیت دارد.

به گفته شمس آذر و توران بالغ شده اند و امسال آماده جفت گیری هستند و برای این دو و ابریشم برنامه دارند تا جفت گیری کنند البته هم یوزهای ماده و هم یوزهای نر بسیار انتخابگر هستند. احتمال اینکه یوزهای نر و ماده همدیگر را انتخاب نکنند، بسیار زیاد است و این عامل، کار را محدود می کند.

او ادامه می دهد: یک ماه اول فصل جفت گیری (از اواخر مهرماه تا پایان زمستان) رفتارهای یوزها را ارزیابی می کنیم. به عنوان نمونه یوز نر چگونه اقدام می کند و ماده ها چه واکنشی دارند. ما بر مبنای آن تصمیم گیری می کنیم که پروسه کنونی را ادامه دهیم یا وارد مرحله استفاده از نر دیگری شویم.

مدیر سایت تکثیر یوز در اسارت می گوید: جفت گیری یوز در کل وابسته به فصل خاصی نیست اما در فصول گرم به خاطر کاهش فعالیت عمومی، فعالیت جنسی هم کمتر می شود.

او درباره جفت گیری های ایران و فیروز می گوید: فیروز از سال 1400 جفت گیری های کاملی با ایران داشته است البته حداقل یک سال تلاشی برای باروری ایران نخواهیم کرد. معمولا شانس باروری یوز بعد از سن هفت سال به مرور کاهش پیدا می کند.

شمس با بیان اینکه نمی توان به طور قطع گفت که ایران دیگربارور نمی شود، تصریح می کند: اقدامات پزشکی زیادی برای ایران انجام شده که روی باروری آن تاثیر گذاشته است که از جمله آن ها به سزارین می توان اشاره کرد.

در مسیر عده ای کارگر مشغول کار هستند. به گفته شمس قرار است بافر (فنس) الکترونیک برای کنترل نزدیک شدن انسان یا گونه دیگری مثل پلنگ به سایت تکثیر یوز در اسارت نصب می شود تا آسیبی به این یوزها نرسد.

همانگونه که در دل زیستگاه توران در حال پیش روی هستیم، متوجه می شویم ارتباطمان با دنیای خارج از این مکان قطع شده است! هیچ تلفن همراهی آنتن ندارد! شمس می گوید: از پنج سال پیش قرار است اینجا دکل بزنند. با هزار رایزنی قرار شده که امسال یک دکل بزنند. آماده سازی بستر دکل را هم خودمان انجام می دهیم.

او درباره اقدامات دیگر انجام شده در یک سال اخیر می گوید: از نظر اصولی و علمی یک سال است که پروژه را آغاز کرده ایم. سال های قبل از آن اقداماتی بر مبنای یک دانش اولیه انجام شده و آزمون و خطا بود البته با تمام مشکلات حداقل یک زادآوری در سال 1401 داشتیم. بر اساس آمارهای موجود 15 درصد یوزهای ماده در شرایط تکثیر در اسارت توانسته اند توله سالم به دنیا بیاوردند. پس ما جزو موفق ها بوده ایم.

به گفته شمس از نظر تجربه کشور آفریقای جنوبی و از نظر علمی آمریکا و کشورهای اروپایی مانند آلمان در زمینه تکثیر یوز در اسارت موفق ترعمل کرده اند.

او تاکید می کند: باید تلاش کنیم شرایط تکثیر در سیستم کنترل شده بسته را به سیستم نیمه طبیعی تغییر دهیم و کمترین مداخله را داشته باشیم.

مدیر سایت تکثیر یوز در اسارت درباره اقدامات انجام شده در یک سال گذشته اظهار می کند: اولین ارزیابی را سال گذشته برای ارایه طرح بهسازی سایت تکثیر یوز در اسارت انجام دادیم. از دو منظر به موضع تکثیر در اسارت و فعالیت های انجام شده نگاه کردیم؛ یکی سایت تکثیر و دیگری مدیریت بهره برداری بود. بررسی های ما نشان داد که مدیریت بهره برداری بسیار مهم تر از ساختار است یعنی عملکرد ساخنار با ایجاد تغییرات جزیی خیلی افزایش یافت ولی در صورت نبود سیستم مدیریت یکپارچه به موفقیت نمی رسیم.

او اضافه می کند: یکی از تغییرات ایجاد شده در سیستم مدیریتی مربوط به رفتارشناسی است که به صورت جدی پیگیری می شود. رفتار یوزها به صورت شبانه روزی رصد و ثبت می شود؛ کاری که پیش از این انجام نمی شد. هوش مصنوعی را هم به کار خواهیم گرفت.

مدیر سایت تکثیر یوز در اسارت ادامه می دهد: ما در ارزیابی صورت گرفته نزدیک به 100 مورد اصلاح ساختاری و بیش از 150 مورد اصلاح مدیریتی داشتیم. در نتیجه امسال به احتمال زیاد نتیجه میگیریم البته در بلندمدت این وضعیت را بهتر می کنیم.

او می افزاید: اصلی ترین تفاوت انجام شده در سیستم مدیریتی، انجام ارزیابی های روزانه، هفتگی، ماهانه و سالانه رفتار یوز و تغذیه است و بر مبنای نتایج آن ها عمل می کنیم.

به گفته شمس دامپزشک مقیم در سایت تکثیر در اسارت یوز وجود ندارد چون به آن نیازی نیست. دکتر پیتر کالدول - دامپزشک اهل آفریقای جنوبی- به پروژه مشاوره می دهد و در صورت نیاز از دامپزشکان معتمد سازمان حفاظت محیط زیست استفاده می کنیم.

او درباره همکاری خود با پروژه یوز آسیایی می گوید: من حدود یک سال است که بدون هیچ درآمدی به عنوان مدیر سایت تکثیر یوز در اسارت فعالیت می کنم. از روز اول قرار بود، دستمزدی بدهند اما ساختاری برای همکاری بخش خصوصی در این زمینه وجود نداشته است. سازمان حفاظت محیط زیست می گوید که چون متخصص مستقل هستی، قراردادی نمی توانیم با تو ببندیم.

هنگامی که به سایت تکثیر یوز در اسارت می رسیم. ما را به پشت بام راهنمایی می کنند. بخش یوز 12 هکتار است. هر کدام از یوزها در محوطه جداگانه ای نگهداری می شوند. یوزهای نر و ماده فقط در فصل جفت گیری به صورت مشخص در کنار هم قرار می گیرند. ماده ها همه از هم جدا زندگی می کنند.

نزدیک ترین یوز به ما فیروز است که 100 متر فاصله دارد. فیروز مدام یک مسیر مشخص را می رود و بر می گردد. محیط بانان می گویند: یوزها از حضور انسان دچار استرس شده اند! نزدیک شدن به یوزها محال بود و فقط عکاسان اجازه داشتند از مسیر مشخصی وارد سایت شوند و بی صدا عکاسی کنند و برگردند.

به گفته شمس 10 درصد بودجه تخصیص یافته برای یوزپلنگ آسیایی صرف مرکز تکثیر یوز در اسارت می شود. مهم ترین موانع برای این پروژه محدودیت نیروی انسانی و بودجه است. برای استفاده از نیروی انسانی متخصص بسیار محدودیت داریم؛ از محدودیت های امنیتی گرفته تا اجرایی. برای افزایش فضا به 5000 هکتار و ایجاد شرایط نیمه طبیعی نیزنیاز به تخصیص بودجه برای فنس کشی است.

او امکانات یوزها بعد از بهسازی را تشریح می کند و می گوید: سایت تکثیر یوزدر اسارت با بهترین استانداردهای دنیا تجهیز شده است مثل چیتاران که برای ورزش و فعالیت بدنی یوزها طراحی شده است و یوزهای ماده در این فضا در کنار هم قرار می گیرند. روابط اجتماعی همانند حریم شخصی برای یوزها بسیار مهم است. یوز نیاز فعالیت بدنی دارد. جابجایی محدود علاوه بر آسیب جسمی به اندام ها مانند کلیه موجب کاهش احتمال جفت گیری می شود بنابراین روزانه یوزها را ورزش می دهیم.

شمس با اشاره به بازوحشی سازی یوزپلنگ ها تاکید می کند: در بازوحشی سازی (Rewilding) یوز تلاش می کنیم یوزها با کم ترین ارتباط با انسان با خوی وحشی باقی بمانند و یوزهایی که خوی وحشی آن ها کاهش پیدا کرده است را بازوحشی سازی کنیم. به این معنی نیست که یوز به انسان حمله کند بلکه باید بتواند به درستی شکار کند و نسبت به رقبای خود مثل پلنگ و کفتار بازخورد درستی داشته باشد.

او نصب حایگاه ویژه غذادهی برای کاهش ارتباط مستقبم با حیوان، درهای اتوماتیک به منظور کنترل جفتگیری و نصب دوربین های با زوم بالا را از دیگر امکانات تکثیر یوز در اسارت ذکر کرد.

به گفته او شرایط قبلی سایت تکثیر یوز در اسارت به گونه ای بود که حتی گردشگر یوز را نوازش می کرد.

زمانی که از پشت بام پایین آمدیم. تلاش کردم بی صدا از پشت به جایگاه نگهداری فیروز نزدیک شود. صدایی از پشت سر شنیدم که می گفت: خانم مهندس! خانم مهندس! . . اعتنا نکردم. چند قدم دیگر برداشتم… خانم مهندس! خواهش می کنم! … ایستادم. آخرین تلاشم برای دیدن یوز از نزدیک بی نتیجه ماند. وقتی برگشتم پویان بهنود کارشناس پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی - را مقابلم دیدم؛ فردی که در شناسایی یوزها تبحر دارد. از او خواهش کردم اجازه دهد از دور فیروز را ببینم ولی موافقت نکرد.

پس از گفت و گو با بهنود سوار خودرو شدیم و برگشتیم. گروهی بعدی وارد شدند. در محل استراحت محیط بانان در پاسگاه تازه مستقر شده بودیم که برق رفت و در ادامه آب!

دو ساعتی گذشت. برق آمد و پس از صرف ناهاری همراه محیط بانان و مدیران محیط زیست استان، نوبت نشست خبری شد.

سعید یوسف پور مدیرکل حفاظت محیط زیست استان سمنان- در این نشست خبری می گوید: بقای یوز در گرو تامین منابع مالی و انسانی است. در غیر این صورت این گونه از بین می رود.

به گقته باقر نظامی - مدیر پروژه حفاظت از یوز آسیایی طی شش ماه اول سال جاری 50 میلیارد تومان برای تکثیر در اسارت تخصیص پیدا کرده است.

او می گوید: از سال 98 تاکنون 34 توله یوز متولد شده اند و 100 درصد از یوزهای ماده بارور شده اند. طی این مدت 14 توله را از دست داده ایم.

پس از نشست راهی روستای قلعه بالا شدیم؛ روستایی که از نظر معماری شبیه ماسوله است و سقف خانه یکی، حیاط خانه دیگری. در هوایی مطبوع در یک بومگردی شب را به صبح رسانیدم.

صبح پس از صرف صبحانه راهی جاده میامی- عباس آباد رسیدیم؛ معبری که به جاده مرگ یوزپلنگ ها معروف است و از میان زیستگاه یوزپلنگ می گذرد و در آن طی چند سال اخیر 13 قلاده یوزپلنگ به کام مرگ رفته اند. تامین روشنایی مسیر و فنس کشی از اقداماتی بوده است که از دولت سیزدهم آغاز شد. طی روزهای اخیر فنس کشی از سر گرفته شده است.

به جاده رسیدیم. در نزدیکی فنس ها مستقر شدیم و یوسف پور درباره از سرگیری فنس کشی می گوید: در دولت قبل 8 کیلومتر از این مسیر فنس کشی شد. قرار است هم سازمان حفاظت محیط زیست و هم وزارت راه و شهرسازی فنس کشی کنند. این کار در دو طرف جاده از سوی سازمان محیط زیست در مجموع به طول 10 کیلومتر آغاز شده است. تعهد وزارت راه و شهرسازی نیز 8 کیلومتر فنس کشی است.

بازدید از جاده عباس آباد میامی مقصد آخر سفر ما به توران - زیستگاه مهم یوز آسیایی - بود اما امید است که این معبر، نقطه پایانی بر زندگی هیچ یوزپلنگی دیگری نباشد.