توسعه صنعتی، رویایی است که در طی دو دهه گذشته در ذهن بسیاری از سیاستگذاران بوده است. حالا بسیاری از اقتصاددانان نگران کاهش شدید ارزش افزوده و تولیدی هستند که رشد صنعتی را به یک دهم گذشته رسانده است. این عقب ماندگی نتیجه سیاستگذاری صنعتی نبوده؛ بلکه عوامل بیرونی باعث توقف توسعه صنعتی شده اند که بررسی آن، کلید فهم بحران صنعتی کشور است.

به گزارش دنیای اقتصاد، محمدمهدی بهکیش، اقتصاددان با تشریح روندی که اقتصاد ایران را به شرایط کنونی رسانده، دیدگاه هایی را مطرح می کند که بر اساس آن، صنایع ایران باید دگرگونی را تجربه کنند تا بتوانند تاب آوری داشته باشد. او در این رابطه گفت: ما یک فرآیند بسیار مهم اقتصادی کردن صنعت را در پیش داریم؛ به این معنا که باید روند صنعتی شدن، همراه با اقتصادی کردن تجارت باشد.

اقتصاد باید معقول و علمی شود تا صنعتی شدن در ایران معنا یابد . متن حاضر مشروح گفت وگوی محمدمهدی بهکیش است.

صنعتی شدن دنیا، در قرن 18 شروع شد و وقتی تکنولوژی موتور به وجود آمد و نیرو از بازو به ماشین تبدیل شد، بحث صنعتی شدن مطرح گردیده و کشورهای مختلف به دنبال آن رفتند؛ اما تاکنون صنعتی شدن چند مرحله را پشت سر گذاشته و امروز صنعت به هوش مصنوعی محتاج و با آن، رابطه تنگاتنگی پیدا کرده است؛ ولی در ایران به این روندها توجه نشده است؛ به نحوی که اگرچه صنعت باید در مسیر تقاضا بوجود آید؛ اما در ایران روند عکس رخ داده و تقریبا صنایع ایران در نقاطی گسترش یافته اند که دسترسی به مواد اولیه یا صادرات محصولات آنها، آسان نیست؛ یعنی این ملاحظات رعایت نشده است.

در زمان پهلوی به دلیل درآمد نفت بسیار گزافی که در سال های 1352 و 1353 به وجود آمد و عرضه ارز بر تقاضا فزونی گرفت، قیمت ارز بسیار ارزان بود و سیاست این شد که صنایع مدرن و اتوماتیک برای تامین نیازهای کشور فراهم شود.

بنابراین صنایع بسیاری احداث شدند که البته جانمایی درستی نداشتند و حتی برخی همچون فولاد که محل استقرار آنها، درست انتخاب شده بود، بعد از انقلاب بخاطر برخی ملاحظات به اصفهان منتقل شد و در ادامه، استقرار صنایع در محل های غیرمنطقی، صنعتی شدن ایران را از ملاحظات اقتصادی دور کرد و اکنون صنایع بسیاری در نقاط مختلف کشور احداث شده اند که اقتصادی نیستند؛ به این معنا که اگر ارز تک نرخی شده و تعرفه ها پایین آیند که اجتناب ناپذیر هم هست، اکثر این صنایع اقتصادی نیستند؛ مگر اینکه همچنان انرژی ارزان دریافت کنند که تامین آن با شرایط کنونی، در آینده امکان پذیر نیست.

حتی تجارت این صنایع روال عادی نداشته و از سود کافی برخوردار نبوده اند و حتی صنایع خصوصی نیز، از محل تجارت واردات مواد اولیه و صادرات محصول، سود به دست می آوردند؛ درحالی که باید این صنایع در نقاط دارای مزیت کشور بوده و راه تجارت آنها باز باشد؛ آن زمان می توان گفت که در حال صنعتی شدن خواهیم بود. در حال حاضر، هیچ یک از صنایع جدیدی که با هوش مصنوعی ارتباط دارند،

در ایران نمی توانند رشد کنند؛ چراکه فضای کنونی فضای گسترش و توسعه صنعتی نیست. از سوی دیگر باید توجه داشت که صنعتی شدن و تجاری شدن ، دو روی یک سکه هستند و اگر جدا شوند که 40 سال است این کار را کرده ایم، هم تجارت از بین می رود و هم صنعت رشد نمی کند و هم مردم آسیب دیده اند؛ درحالی که این دو باید با هم حرکت کنند؛ یعنی باید بازار را فهمید.

صنایع موجود اکنون از نظر تکنولوژی عقب افتاده هستند و اگر راه های تجاری ما باز شود، این صنایع می توانند ماشین آلات کهنه را جایگزین کنند؛ ضمن اینکه بسیاری از صنایع، در محل نامناسب واقع شده اند که می توانند همچون تجربه آلمان غربی به نقاط مزیت دار منتقل شوند.

در واقع، یک فرآیند بسیار مهم اقتصادی کردن صنعت را در پیش داریم که باید تجارت هم همراه آن شود تا اینکه صنایع بتوانند روی پای خود بایستند. در واقع، اقتصاد باید معقول و علمی شود؛ در غیر این صورت صنعتی شدن معنایی در ایران ندارد. برنامه اول، دوم و سوم توسعه بسیار خوب تدوین شده بود؛ به این معنا که اگر به برنامه دوم توسعه نگاه کنیم، مشکلاتی که در مورد آب، که امروز با آن مواجه هستیم، همه با راهکار مورد توجه قرار گرفته بود.

در مورد خصوصی سازی صنایع، در برنامه سوم پیش بینی های لازم انجام شده بود؛ اما به یکباره از برنامه چهارم منحرف شدیم و عقلانیتی که باید، به اقتصاد تزریق نشد. باید در نظر داشت که قبل از انقلاب هم، به خاطر پول زیادی که در اختیار دولت بود، منحرف شده بودیم و اقتصاد و تجارت به صورت معقولی در کنار هم شکل نگرفته بودند.

بعد از انقلاب هم جنگ شد و در دوره جنگ کسی نمی توانست به ساختار فکر کند؛ اما پس از این دوره، به ساختار فکر شد و عقل اقتصادی هم حاکم بود؛ ولی بعد از آن، گرفتاری های زیادی پیدا کردیم و صنایع فولاد که در دوره ریاست جمهوری مرحوم هاشمی رشد کرده بود، به دلیل جانمایی غلط کشور را دچار مشکل کرد؛ به این معنا که فولاد از بندرعباس به اصفهان منتقل شد و با این کار، کارآیی صنعت حداقل 20 درصد کاهش یافت، ضمن اینکه هزینه حمل مواد اولیه و محصول بسیار بالا رفته و صادرات نیز گران تمام می شود.

در هیچ یک از برنامه هایی که بعد از برنامه سوم نوشته شده اند، عقلانیت حکمفرما نیست و در نتیجه، صنعت از هم پاشیده ای شکل گرفته و هر فردی برای شهر خود تصمیم می گیرد؛ درحالی که باید محیط رقابتی بوجود آید تا تصمیمات درستی اتخاذ شوند. البته برای رقابتی شدن نیز، راهی به جز گشایش تجارت نداریم؛ در این صورت صنعت شکل نمی گیرد و اگر هم شکل گیرد، ورشکست شده و از میدان خارج می شود.

روند کنونی به جایی هم نمی رسد؛ پس باید روابط بین المللی را بهبود بخشید و تعرفه ها را کاهش داد تا راه های تجاری باز شده و صنایع در سایه رقابت، بتوانند شکل بگیرند؛ بدون رقابتی کردن، شکل گیری هر صنعتی نادرست و نابجا است. به طور قطع، صنعت مانند یک موجود زنده است که باید با توجه به شرایط، خود را انطباق دهد و اگر در جای نامناسب بوده یا مشخصات نامناسب داشته باشد، در یک جایی می شکند و زیان می زند؛ همان طور که اکنون اکثر صنایع بزرگ این سرنوشت را پیدا کرده اند، یعنی پول از بانک گرفته اند و پس نداده اند و بانک ها عملا صاحب خیلی از این صنایع بزرگ شده اند و تمام هزینه نابجایی صنعت و غیررقابتی بودن صنعت و تجارت را مردم از طریق تورم و بیکاری پرداخت می کنند.

در دوره عالیخانی و شرایطی که آن زمان حاکم شده بود، همراه با پایین آمدن درآمدهای نفتی بود؛ ولی انجام اصلاحات ارضی در آن دوران، کشاورزی کشور را تحت تاثیر قرار داد و خرد کردن زمین های کشاورزی و خرده مالکی کشاورزان، یک ایده سوسیالیستی بود که بهره وری اقتصادی را به شدت پایین آورد؛ چراکه متوسط مساحت زمین ها به کمتر از دو هکتار رسید و در این شرایط، در زمین های کوچک نمی توان از ابزار مکانیکی استفاده کرد.

این مساله از سال 42 به بعد تا اواخر سال 1347 آثار بد خود را به جای گذاشت که صنعت را هم گرفتار کرد. اما رشد قیمت نفت در اوایل سال 50 منجر به شکل گیری دوره مناسبی برای صنعت کشور شد؛ به نحوی که صنایعی که انتخاب شدند، به موضوع رقابت و تجارت آنها توجه ویژه ای شد، چراکه صنعت، بدون رقابت و تجارت رشد نمی کند و محصولات کارخانه باید صادر شوند و تکنولوژی ها نیز ارتقاء یابند.

در حال حاضر، صنایع ایران با دنیا ارتباط ندارند و به خاطر تحریم ها، از مواد اولیه مناسب بهره مند نیستند.

در نتیجه برای اینکه اقتصاد به ریل اصلی برگردد، باید تجارت راه اندازی شود و در مسیر تجارت، صنعت رقابتی شکل گیرد؛ بنابراین باید به صنایع موجود فرصت داد تا خود را با شرایط رقابتی منطبق نمایند. البته تجربه این موضوع در آلمان و چین وجود داشته و با مرور تجربیات دنیا می توان صنایع غیررقابتی را در یک بازه زمانی از دور خارج و سایر صنایع رقابتی را منطبق با شرایط کنونی دنیا وارد مدار کرد.

صنعت به دلیل رشد هوش مصنوعی در سال های اخیر در جهان به تکنولوژی بیشتر از گذشته وابسته شده است. اگر بخواهیم صنعت رقابتی داشته باشیم که بتواند صادر کننده نیز باشد مجبوریم از یک طرف با دنیای تکنولوژی که به سرعت در حال تحول است در ارتباط مستمر و دائمی باشیم و از طرف دیگر بازارهای صادراتی در دسترس باشند.

باز شدن راه های تجاری کمک می کند که دستیابی به بازار و نیز به تکنولوژی آسان تر شود و رقابتی شدن صنعت را در کشور نهادینه کند. در چنین شرایطی است که جذب سرمایه نیز امکان پذیر می شود زیرا فعالیت در کشور پیش بینی پذیر می شود.

هیچ سرمایه گذاری مبادرت به سرمایه گذاری نمی کند مگر ریسک فعالیت خود را بتواند برای حداقل 10 سال پیش بینی کند. نکته مهم تر آن است که در روال صنعتی شدن بتوان خلق ایده و تکنولوژی در داخل کشور را فعال کرد و این مهم اتفاق نمی افتد مگر آنکه آزادی دسترسی به اطلاعات و بازارها تحت تاثیر تصمیمات سیاسی نباشد.

به عبارت دیگر قانون اساسی کشور باید حق آزادی فعالیت اقتصادی بخش خصوصی را در صنعت، تجارت و خدمات به رسمیت شناسد و البته محیط مقرراتی مناسب نیز برای فعالیت اقتصادی فراهم آید تا مقدمات جذب سرمایه فراهم شود. به همین دلیل است که کشور ما در چهل سال گذشته عموما نتوانسته از محل سرمایه گذاری صنعتی ارزش افزوده مناسب تولید کند و بیشتر مصرف کننده منابع ارزان بوده است.

امروز صنعت کشور حتی قادر نیست در حد استهلاک خود، سرمایه گذاری کند. صنعت در صورتی می تواند ارزش افزوده مناسب ایجاد کند که روال گذشته تغییر کند و تا این اتفاق نیفتد صحبت از صنعتی شدن در ایران بیشتر به بیان آرزوها شباهت دارد.