سفر مسعود پزشکیان، رییس جمهوری کشورمان به چین به منظور حضور در اجلاس مهم سازمان همکاری شانگهای، در شرایطی انجام شده که پرونده هسته ای ایران تحت فشار بی سابقه غرب به واسطه فعال سازی مکانیسم ماشه و تعیین ضرب الاجلی سی روزه به منظور واداشتن تهران به پذیرش شروط شان قرار دارد.

به گزارش اعتماد، در چنین شرایطی، نگاه جهانیان به نقش چین و روسیه به عنوان دو عضو برجام و همچنین شرکای استراتژیک تهران دوخته شده است. همزمان به نظر می رسد پکن که بزرگ ترین خریدار انرژی ایران محسوب می شود، در توازن میان شراکت اقتصادی با امریکا و رقابت ژئوپلیتیکی با واشنگتن ناگزیر است موقعیت خود را بازتعریف کند و به ادعای ناظران همین معادله، به این سفر در مقطع کنونی اهمیتی فراتر از یک دیدار دوجانبه بخشیده است.

در همین راستا گروهی از ناظران بر این باورند اجلاس شانگهای با حضور رهبران چین، روسیه و هند به صحنه ای تازه برای یارگیری در میان کشورهای جنوب جهان بدل شده؛ جایی که اختلافات تجاری دهلی نو و واشنگتن و چرخش تدریجی هند به سمت چین، می تواند فرصت هایی تازه برای تهران رقم بزند. در عین حال اما گروهی دیگر از ناظران معتقدند مسکو نیز در مقطع کنونی درگیر مناقشه اوکراین است و به نظر نمی رسد که حتی بعد از نشست اخیرش با همتای امریکایی خود در آلاسکا از بحران حاکم رها شده باشد.

در این میان، اما پرسش کلیدی آن است که آیا سفر پزشکیان به چین می تواند دستاوردی ملموس برای ایران در مسیر خنثی سازی فشارهای غرب و گشودن دریچه ای تازه در مسیر مذاکرات با امریکا به واسطه صف بندی جدید کشورهای جنوب جهان به همراه داشته باشد یا آنکه سایه بازگشت تحریم های شورای امنیت و جدی شدن خروج تهران از (ان پی تی) به عنوان اقدامی واکنشی، در سایه انفعال شرکای سنتی (چین و روسیه) سناریوهای دیپلماتیک ایران را پیچیده تر خواهد ساخت؟ به این بهانه در راستای واکاوی اهداف سفر رییس جمهوری کشورمان به چین با نوذر شفیعی، کارشناس مسائل بین الملل گفت وگو شده است.

شفیعی در ضمن تاکید بر اینکه سفر آقای پزشکیان به چین در شرایط تشدید فشارهای غرب و فعال شدن مکانیسم ماشه، فرصتی برای بازتاب دیدگاه های ایران و بهره برداری از ظرفیت های چین به عنوان عضو برجام و قدرت جهانی است، همزمان بر این باور است حضور تهران در اجلاس شانگهای نمونه ای از استفاده از قدرت نهادی برای تاثیرگذاری بر مسائل بین المللی و مقابله با تهدیدات غرب محسوب می شود. مشروح این گفت وگو را در ادامه می خوانید:

نوذر شفیعی، کارشناس مسائل بین الملل، در پاسخ به سوالی درباره نتایج سفر رییس جمهوری به چین همزمان با تشدید فشارهای غرب و فعال سازی مکانیسم ماشه، تشریح کرد: سفر آقای پزشکیان به چین اگرچه همزمان با فعال شدن ساز و کار ماشه توسط تروییکای اروپایی انجام شد، اما انجامش پیش از تحولات اخیر یعنی حمله اسراییل و فعال شدن اسنپ بک، برنامه ریزی شده بود. با این حال، طبیعی است که این موضوع (اسنپ بک) در حواشی این سفر مطرح شود.

به باور شفیعی، دو نکته در این زمینه اهمیت دارد: نخست اینکه بخشی از سفر آقای پزشکیان با هدف بازتاب دیدگاه های ایران درباره مسائل کلیدی انجام شده و فعال شدن مکانیسم ماشه نیز یکی از این مسائل است و دوم اینکه چین به عنوان یکی از اعضای برجام، نقشی مستقیم در این پرونده دارد. فارغ از عضویت چین در برجام، این کشور به واسطه عضو دایم شورای امنیت، دارنده سلاح هسته ای و دومین اقتصاد بزرگ جهان می تواند نقش مهمی ایفا کند. پکن همواره تلاش کرده نقش موثری در تحولات بین المللی داشته باشد و با بسیاری از رویه ها و هنجارهای لیبرال نظام بین الملل، ازجمله اقدامات اخیر امریکا و اروپا علیه ایران، مخالفت کرده است.

شفیعی در ادامه تاکید کرد: ورود چین به موضوع فعال سازی ساز و کار ماشه اجتناب ناپذیر است و انتظار می رود این کشور دیدگاه های خود را در شورای امنیت مطرح کرده و با اجرای این ساز و کار مخالفت کند. چین همچنین از طریق ابتکاراتی مانند ابتکار امنیت جهانی ، ابتکار توسعه جهانی و ابتکار تمدن جهانی همواره تلاش کرده خلأهای موجود در نظم بین الملل لیبرال را پر کند و مسیر جایگزینی با اصلاح الگوهای رفتاری ناعادلانه در نظام بین الملل پیگیری نماید.

از این رو، ورود چین به موضوع فعال سازی ماشه، فارغ از ارتباط آن با ایران یا هر کشور دیگری، اجتناب ناپذیر است. شفیعی در پاسخ به دیگر پرسش درباره هم صدا شدن کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در حمایت از ایران گفت: زمانی که توانمندی های یک کشور به تنهایی بررسی می شود، به آن قدرت ملی گفته می شود. اما زمانی که همان کشور از طریق روابط با دیگر کشورها امکانات و نفوذ جدیدی کسب کند، به این قدرت، قدرت رابطه ای اطلاق می شود.

علاوه بر این، عضویت در سازمان های منطقه ای یا بین المللی، امکان کسب قدرت نهادی را فراهم می آورد؛ قدرتی که ناشی از ظرفیت جمعی نهادهای بین المللی است. به گفته شفیعی، سفر آقای پزشکیان و حضور رییس جمهوری کشورمان در اجلاس شانگهای نمونه ای از بهره برداری ایران از این قدرت نهادی برای تاثیرگذاری بر مسائل بین المللی است. از این رو، عضویت ایران در شانگهای فرصت مناسبی برای خنثی سازی تهدیدات علیه منافع ملی فراهم کرده است.

با این حال، نقاط ضعف این سازمان نیز قابل توجه است؛ اعضای آن همیشه همصدا عمل نمی کنند. تجربه گروه بریکس نشان داده اهداف کلی این سازمان ها گاهی با منافع ملی اعضا هماهنگ و گاهی ناهماهنگ است. به عنوان مثال، هند مانع از صدور قطعنامه ای توسط بریکس در محکومیت رسمی حملات امریکا و اسراییل به ایران شد. چنین رفتارهایی سبب شده دهلی نو در تحلیل های سیاسی به عنوان اسب تروای امریکا معرفی شود؛ کشوری که گاه وحدت سازمان های منطقه ای را در مواجهه با منافع امریکا برهم می زند،

از این رو، اکنون این احتمال وجود دارد که در سازمان همکاری شانگهای نیز چنین رویدادی رخ دهد. این کارشناس مسائل بین الملل در پاسخ به دیگر پرسش درباره تاثیر بازگشت تحریم های سازمان ملل بر مراودات تهران و پکن گفت: چین در شرایط حساس بین المللی قرار دارد؛ وضعیتی که در آن نه می تواند نسبت به تحولات جهانی بی تفاوت باشد و نه می تواند به طور مستقیم در رخدادهای جهانی در مخالفت با منافع امریکا و اروپا مداخله کند. با این حال، دیدگاه پکن نسبت به مکانیسم ماشه منفی است.

لذا در وهله اول، به نظر می رسد چین تلاش می کند مانع از اجرایی شدن این سازوکار شود و در صورت بازگشت تحریم ها، به دنبال راه هایی خواهد بود تا اجرای آن را محدود کرده یا نادیده بگیرد. شفیعی در ادامه تصریح کرد: هر چند این امر دشوار است، اما چین آگاه است که فشارهای غرب علیه ایران بخشی از پروژه ای بزرگ تر است که هدف آن تضعیف جایگاه چین است؛ زیرا امریکا می کوشد با دور کردن کشورهایی مانند ایران از مشارکت راهبردی با چین، این محور استراتژیک را از دست پکن خارج کرده و حتی آن را به سمت غرب سوق دهد.

از همین رو، چین نیز تلاش می کند مانع از فعال شدن کامل مکانیسم ماشه شود و در صورت اجرایی شدن، راه هایی برای محدود کردن یا نادیده گرفتن الزامات آن بیابد. شفیعی در ادامه درباره رویکرد احتمالی مسکو در پی تشدید فشارهای غرب بر ایران توضیح داد: چین، روسیه و امریکا ازجمله قدرت های بزرگ جهانی هستند. تاریخ نشان داده که این کشورها گاه درباره برخی موضوعات مصالحه می کنند، اما این توافق ها مانع ادامه تعارض منافع میان آن ها نمی شود. در شرایط کنونی که نظام بین الملل در حال گذار است، به نظر می رسد پیگیری استراتژی ساکت سازی و دنباله روی توسط قدرت های بزرگ، رویه ای نادرست باشد.

این کارشناس مسائل سیاست خارجی افزود: فرض کنید امریکا و غرب در موضوع اوکراین با روسیه مصالحه کنند تا نفوذ این بازیگر را مهار کرده تا در پرونده بازیگرانی مانند ایران مشارکت نداشته باشد، اما این اقدام غرب ممکن است نه تنها ایران را از روسیه جدا کند، بلکه در گام بعدی علیه خود روسیه نیز به کار گرفته شود. از این رو، استفاده از استراتژی سکوت یا دنباله روی رویکردی اشتباه است، زیرا پس از تامین منافع قدرت مسلط یعنی ایالات متحده، مشخص نیست این کشور در بلندمدت چه رویکردی نسبت به قدرت های نوظهوری مانند چین و روسیه خواهد داشت. به عبارت دیگر، سایه آینده مانع می شود که پکن یا مسکو درباره ایران با امریکا مصالحه ای واقعی انجام دهند.

هرگونه توافق احتمالی، کوتاه مدت خواهد بود و در بلندمدت می تواند منافع استراتژیک چین و روسیه را تهدید کند. شفیعی در پاسخ به پرسش درباره ارزیابی رویکرد کنونی هند در ارتباط با ایران آن هم در بازه زمانی که روابط این کشور با امریکا پرتنش شده و نقش احتمالی تهران برای فرصت سازی از این شکاف گفت: از استراتژی بهره گیری از اختلاف دیگر بازیگران، استراتژی وجینگ یا استراتژی شکاف افکنی یاد می شود.

ایران ممکن است از تنش های اخیر میان هند و امریکا برای تامین منافع خود بهره ببرد، اما واقعیت این است که هند در انتخاب میان ایران و امریکا، اصولا امریکا را ترجیح می دهد. نمونه این رویکرد در واکنش هند به حملات هفت اکتبر مشهود است؛ این کشور پیش از امریکا، حملات حماس علیه رژیم صهیونیستی را محکوم کرد، اما در مقابل حملات اسراییل به ایران سکوت نمود و درنهایت طرفین را به خویشتنداری دعوت کرد. این موضوع نشان می دهد که هند، با وجود عضویت در سازمان همکاری شانگهای، در قطب بندی های بین المللی جایگاه خود را در بلوک غرب تعریف می کند.

این کارشناس مسائل سیاست خارجی همچنین اضافه کرد: با این حال، هند هنوز در ابتدای مسیر همکاری با غرب است و تحت فشار محافل استراتژیک داخلی کشور، به سمت سیاست استقلال استراتژیک هدایت می شود، به همین دلیل، هنگامی که امریکا از هند خواست خرید نفت از روسیه را متوقف کند، این کشور همچنان به خرید نفت از روسیه ادامه داد. همچنین، با وجود آنکه بسیاری از کشورها حمله روسیه به اوکراین را محکوم کردند، هند از این اقدام پرهیز نمود، زیرا بخش مهمی از روابط آن ریشه در پیوند با روسیه دارد و نمی خواهد این پیوند به سرعت قطع شود.

از سوی دیگر، هند از دوره پس از جنگ سرد تاکنون به بخشی از بلوک غرب سیاسی تبدیل شده است. در ارتباط با ایران، این کشور در حوزه هایی که با منافع ملی اش همسو باشد، مانند ورود به بندر چابهار و همکاری در کریدور شمال-جنوب، با ایران همکاری می کند؛ اما در حوزه هایی که تحت فشار شدید امریکا باشد، از همکاری با ایران پرهیز خواهد کرد. این کارشناس مسائل سیاست خارجی درباره مواضع اخیر تروییکای اروپایی درخصوص فعال سازی مکانیسم ماشه اظهار داشت: اصولا اعتبار هر توافقنامه به پایبندی تمامی طرف ها بستگی دارد و رعایت آن توسط تنها یک طرف کافی نیست.

در مورد برجام، این توافق یک تعهد دوطرفه بود؛ بخشی مربوط به ایران و بخشی مربوط به گروه پنج به علاوه یک. همان طور که مشاهده شد، خروج امریکا از برجام به تنهایی توانست اعتبار توافق را به طور کامل خدشه دار کند. با این حال، پس از خروج امریکا، اروپا متعهد شد همکاری های خود را در چارچوب برجام ادامه دهد، اما در عمل هیچ اقدام عملی موثری انجام نداد که منافع ملموس و عینی برای ایران به همراه داشته باشد. وقتی طرف های یک قرارداد به تعهدات قانونی خود عمل نمی کنند، چگونه می توان انتظار داشت طرف دیگر به آن پایبند باشد؟ به باور شفیعی، در نتیجه، برجام به دلیل عدم رعایت تعهدات سایر اعضا، موضوعیت و اعتبار خود را ازدست داده است.

از این منظر، فشارهای سیاسی، اقتصادی و نظامی کشورهای اروپایی برای فعال سازی مکانیسم ماشه که خود مبتنی بر برجام است، فاقد پشتوانه فنی و حقوقی بوده و بنابراین باید این رفتارها در چارچوب تحلیل های سیاسی و نه تحلیل های فنی مورد بررسی قرار گیرد. نوذر شفیعی در پاسخ به دیگر پرسش درباره سناریوهای احتمالی درباره رویکرد آتی تهران و واشنگتن توضیح داد: در حل هر مساله ای دو عنصر کلیدی اهمیت دارد: اراده سیاسی و حسن نیت.

به نظر می رسد اروپا و امریکا فاقد این دو مولفه هستند، زیرا خواسته های حداکثری دارند، درحالی که مذاکره باید منصفانه، شرافتمندانه، عادلانه و برد- برد باشد. در غیر این صورت این روند به دیپلماسی اجبار تبدیل می شود که در آن قدرت های بزرگ شرایط خود را به کشورهای ضعیف تر تحمیل می کنند. به باور شفیعی، مادامی که غرب شرایط را درک نکند و فضای انعطاف را برای مذاکرات فراهم نساخته باشد، ایران حاضر به تسلیم نخواهد بود.

با این حال، در صورت وجود اراده واقعی اروپا و امریکا برای حل مسائل، مسیر همکاری ازسوی ایران باز است و اقداماتی نمادین مانند پذیرش حق غنی سازی می تواند راه را برای همکاری های بلندمدت هموار کند. این کارشناس مسائل بین الملل افزود: درباره سناریوهای آینده درباره روابط ایران و امریکا، چند پرسش کلیدی وجود دارد: نخست، آیا امریکا تمایل به مذاکره دارد؟ دوم، آیا تضمین های امنیتی ارایه خواهد کرد؟ سوم، آیا مذاکرات منصفانه برگزار می شود؟ به باور شفیعی، تحقق این پیش شرط ها بعید به نظر می رسد، زیرا امریکا ذیل خواسته های حداکثری خود به دنبال برچیدن کامل تاسیسات هسته ای ایران است و این دیدگاه تحت فشار اسراییل تغییر نخواهد کرد.

شفیعی همچنین درباره نقش چین در این پرونده تاکید کرد: نقش چین در این زمینه مشروط به اراده واقعی امریکا برای مذاکره است. تنها در صورتی می توان انتظار داشت چین به عنوان میانجی میان تهران و واشنگتن عمل کند که واشنگتن منافعی ملموس در انجام رایزنی با ایران برای خود متصور باشد، در غیر این صورت، امریکا به اعمال فشار و تهدید به بمباران تاسیسات هسته ای ایران همزمان با حمایت از اسراییل و در چارچوب رقابت با چین ادامه خواهد داد.

این کارشناس مسائل سیاست خارجی در ادامه درباره واکنش ایران به اقدامات غرب در زمینه فعال سازی مکانیسم ماشه بالاخص احتمال خروج ایران از پیمان عدم اشاعه هسته ای (ان پی تی) توضیح داد: براساس مفاد پیمان عدم اشاعه هسته ای (ان پی تی)، کشورها می توانند در شرایطی که مصالح عالی آن ها ایجاب می کند، از این پیمان خارج شوند. بنابراین، خروج ایران از (ان پی تی) پدیده ای عجیب نیست و در چارچوب همین معاهده پیش بینی شده است. رفتارهای ایران، چه در قالب مصوبه مجلس و چه در قالب تصمیمات شورای عالی امنیت ملی، واکنشی است؛ زیرا وقتی نهادی مانند (ان پی تی) تعهداتی برای کشور ایجاد می کند اما حقوق مرتبط را عملی نمی کند، عضویت در چنین سازوکاری فاقد فایده خواهد بود.

شفیعی همچنین افزود: علاوه بر این، این نهاد نه تنها تعهدات خود را رعایت نکرده، بلکه برخلاف آن ها نیز رفتار کرده است. ماده چهارم پیمان عدم اشاعه هسته ای (ان پی تی) داشتن دانش هسته ای صلح آمیز را حق مسلم کشورها می داند؛ حقی برابر با حق حیات، بدون تعیین محدودیت درصد غنی سازی یا نوع فعالیت ها و تنها تصریح می کند که فعالیت های هسته ای نباید بعد نظامی داشته باشد.

با این حال، اروپا، امریکا و حتی آژانس بین المللی انرژی اتمی، برخلاف این نص صریح، ایران را تحت فشار قرار داده و همچنین گزارش های آژانس بین المللی انرژی اتمی اطلاعات محرمانه ایران را برای سایر کشورها افشا کرده تا به ابزاری برای اعمال فشار علیه کشورمان تبدیل شود. بنابراین، خروج ایران از ان پی تی هم از نظر مقررات طبیعی است و هم اقدامی سیاسی و واکنشی به اقدامات غیرفنی نهاد پادمانی و غرب است، به ویژه در شرایطی که این کشورها حتی حاضر به محکوم کردن حملات به تاسیسات هسته ای ایران نشده اند.