فرارو الدار مامدوف، عضو وزارت خارجه لتونی و سفارت خانه های این کشور در واشنگتن و مادرید و مشاور سیاسی کمیته امور خارجه پارلمان اروپا

به نقل از مجله آمریکن کانسرویتیو، فرانسه، آلمان و بریتانیا موسوم به تروییکای غربی، روز پنج شنبه مکانیسم بازگشت خودکار تحریم ها در توافق هسته ای 2015 ایران را فعال کردند و شمارش معکوس 30 روزه برای بازگشت خودکار تحریم های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران آغاز شد.

این اقدام سه کشور اروپایی بلافاصله با استقبال قاطع ایالات متحده روبه رو شد. مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا، در واکنش اعلام کرد: کشورهای تروییکای غربی فرایند اعمال مجدد تحریم های سازمان ملل علیه ایران را آغاز کردند. این تحریم ها پاسخی مستقیم به ادامه سرپیچی ایران از تعهدات هسته ای اش است. ایالات متحده از تصمیم تروییکا حمایت می کند و از ایران می خواهد وارد مذاکرات دیپلماتیک جدی شود. در همین حال، ژان-نوئل بارو، وزیر خارجه فرانسه، تأکید کرد که این تصمیم به معنای پایان دیپلماسی نیست، بلکه تلاشی برای واداشتن ایران به بازگشت به میز مذاکره است.

با این حال، تفسیر تروییکای اروپا مبنی بر اینکه ایران تنها ناقض توافق هسته ای است، از نگاه بسیاری ناظران تحریفی جدی از واقعیت تاریخی به شمار می رود. نخستین ضربه به برجام در سال 2018 وارد شد، زمانی که ایالات متحده تحت دولت دونالد ترامپ از توافق خارج شد و کارزار فشار حداکثری را علیه تهران به راه انداخت؛ کارزاری که خسارت های اقتصادی سنگینی بر ایران تحمیل کرد. در آن مقطع، کشورهای اروپایی هرچند بیانیه هایی در حمایت سیاسی از توافق صادر کردند، اما این مواضع را به اقدامات عملی و تعهدات مؤثر تبدیل نکردند و در عمل به دلیل فشار تحریم های فرامرزی آمریکا، با واشنگتن همسو شدند.

در واکنش به این شرایط، ایران نیز مسیر خود را تغییر داد. به گفته رضا نصری، کارشناس حقوق بین الملل، تهران بر اساس ماده 36 برجام اقدام کرد و کاهش تعهدات هسته ای را به عنوان گام های جبرانی در پیش گرفت تا سایر طرف ها را به پایبندی به تعهدات شان وادار کند. نصری در توضیح دیدگاه خود در شبکه ایکس نوشت: کشورهای اروپایی اکنون جسارت آن را یافته اند که واکنش قانونی ایران را به عنوان نقض آشکار معرفی کنند و از این حربه برای توجیه بازگرداندن تحریم های شورای امنیت بهره ببرند ؛ اقدامی که به گفته او، با حمایت کامل ایالات متحده همراه است.

روسیه، به عنوان یکی دیگر از طرف های توافق هسته ای، معتقد است تروییکای اروپا اساساً حق فعال سازی مکانیسم بازگشت تحریم ها را از دست داده است. یک دیپلمات ارشد روسی در گفت وگو با نشریه آمریکن کانسرویتیو توضیح داده که مسکو برخی اقدامات کشورهای اروپایی را نقض یکجانبه توافق می داند؛ از جمله تمدید تحریم تسلیحاتی اتحادیه اروپا علیه ایران در اکتبر 2023، در حالی که طبق مفاد برجام این محدودیت باید به پایان می رسید. او تأکید کرده است چنین اقداماتی آشکارا با برجام و قطعنامه 2231 شورای امنیت، که توافق هسته ای را در چارچوب حقوق بین الملل ثبت کرد، مغایرت دارد. از نگاه روسیه، این رفتار بازتابی از ریاکاری و بی قانونی عمیق در قلب اقدام اروپاست.

در همین حال، تنش ها میان ایران و غرب به دنبال جنگ 12 روزه ماه ژوئن به اوج رسید؛ جنگی که در جریان آن حملات آمریکا و اسراییل به خاک ایران، آخرین نشانه های اعتماد متقابل را از میان برد. تهران نیز در واکنش، بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی را اخراج کرد. اروپا اکنون در چنین فضای پرالتهاب و چرخه ای از تحریک و واکنش تصمیم گرفته با تهدید بازگشت تحریم ها، فشارها را تشدید کند. با این حال، این اقدام چندان غافلگیرکننده نبود. تروییکای غربی در مواضع اخیر خود ایران را عملاً مسئول حملات اسراییل به خاک خود معرفی کردند. حتی فریدریش مرتس، صدراعظم آلمان، در اظهارنظری جنجالی، حملات هوایی اسراییل علیه ایران را به عنوان انجام کارهای کثیف غرب مورد ستایش و تمجید قرار داد.

حتی اگر تهران اقدام تروییکای اروپا را تشدید بی دلیل تنش ها بداند، انتظار می رود واکنش اولیه اش سنجیده تر از گذشته باشد. روزبه پارسی، تحلیلگر مسائل ایران در دانشگاه لوند سوئد می گوید ایران در هفته های اخیر به طور قابل توجهی لحن خود را درباره پیامدهای احتمالی بازگشت تحریم ها تعدیل کرده است. در حالی که پیش تر تهدید به خروج از معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) می کرد، عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران اخیراً تأکید کرده است که مذاکرات با آژانس بین المللی انرژی اتمی درباره ازسرگیری بازرسی ها در جریان است. به گفته پارسی، تهران با این سیگنال تلاش می کند دامنه پیامدهای سیاسی را عمدتاً به روابط خود با سه کشور اروپایی محدود کند.

این رویکرد در موضع گیری رسمی ایران نیز انعکاس یافت. عراقچی اقدام تروییکای غربی را بی دلیل، غیرقانونی و فاقد مبنای حقوقی توصیف کرد. او ضمن تأکید بر اینکه ایران برای حفظ و صیانت از حقوق و منافع ملی پاسخ خواهد داد، به طور معناداری درِ دیپلماسی را باز گذاشت و ابراز امیدواری کرد که سه کشور اروپایی در روزهای آینده با اتخاذ رویکردی مسئولانه و درک واقعیت های موجود، این اقدام نادرست را به طور مناسب اصلاح کنند. با این حال، چنین پاسخی در داخل هزینه سیاسی سنگینی دارد. تندروها در ایران این موضع را نشانه ای از ضعف تعبیر کرده و استدلال می کنند که دیپلماسی با غرب بی فایده است؛ ادعایی که اقدام اخیر تروییکای اروپا به زعم آنان به آن مشروعیت تازه ای بخشیده است.

علاوه بر مطالبات فنی همچون دسترسی کامل آژانس بین المللی انرژی اتمی به تأسیسات هسته ای ایران و شفاف سازی درباره ذخایر اورانیوم با غنای بالا، یکی از شروط اصلی تروییکای اروپا برای توقف روند بازگشت تحریم ها، از سرگیری مذاکرات مستقیم ایران و ایالات متحده عنوان شده است. این در حالی است که سه کشور اروپایی خود از طرف های برجام هستند و به طور اصولی باید از استقلال دیپلماتیک برخوردار باشند. مشروط کردن مواضع شان به گفت وگوهای دوجانبه واشنگتن و تهران این پرسش را پیش می آورد که آیا آنان عمداً اختیار عمل خود را به آمریکا واگذار کرده اند.

در همین حال که مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا، از ایران می خواهد وارد دیپلماسی جدی شود، نشانه ای در دست نیست که واشنگتن خود چنین رویکردی را دنبال کند. در واقع، گفت وگوهای محرمانه ای میان تهران و واشنگتن پیش تر در جریان بود، اما حملات اسراییل به تهران در ماه ژوئن که به باور برخی ناظران با چراغ سبز دونالد ترامپ صورت گرفت آن روند را متوقف کرد. مذاکرات در نهایت بر سر خط قرمز اسراییل به بن بست رسید: ممنوعیت غنی سازی اورانیوم در ایران. شرطی که تهران هرگز نپذیرفته و همچنان نیز نشانه ای از عقب نشینی در این زمینه بروز نداده است، حتی با وجود آنکه یکی از قطعنامه های شورای امنیت که اکنون با مکانیسم ماشه فعال می شود، چنین ممنوعیتی را در بر دارد.

رضا نصری در جمع بندی رویکرد کنونی غرب می گوید: اصل ماجرا این است که ایالات متحده سیاست خود در قبال ایران را عملاً به نتانیاهو واگذار کرده و کشورهای تروییکای اروپایی، که از استقلال راهبردی بی بهره اند، به مجریان دستورکار اسراییل تبدیل شده اند؛ دستورکاری که به بهای حقیقت، عدالت، صداقت، دیپلماسی و حقوق بین الملل پیش برده می شود.

رضا نصری در ادامه بر وجود گزینه ای جایگزین تأکید می کند: اروپا می تواند به جای اجرای سیاست های شکست خورده واشنگتن و تل آویو، ابتکار عمل را در دست بگیرد و برای تمدید قطعنامه 2231 شورای امنیت که تحریم ها را تعلیق کرده و در ماه اکتبر منقضی می شود پیشگام شود. چنین اقدامی می تواند فضایی برای کاهش متقابل تنش ها و رسیدن به یک توافق موقت فراهم کند.

به گفته منابع دیپلماتیک، روسیه و چین هم اکنون پیش نویس قطعنامه ای در همین راستا روی میز گذاشته اند. به طور خلاصه، این طرح همان هدفی را دنبال می کند که تروییکای غربی ادعا می کند در پی آن است: خرید زمان بیشتر برای دیپلماسی. تفاوت اصلی در این است که طرح روسیه و چین فاقد شروط غیرواقع بینانه ای است که تقریباً به طور قطع روند مذاکرات را به بن بست خواهد کشاند. با این حال، یک دیپلمات روسی می گوید نمایندگان تروییکای اروپایی در محافل خصوصی آشکار ساخته اند که قصد دارند این ابتکار مسکو و پکن را مسدود کنند.

اگر هدف اعلامی تروییکای غربی مهار برنامه هسته ای ایران، جلوگیری از جنگ و فاصله انداختن تهران از مسکو باشد، اقدام اخیرشان بیش از هر چیز نشانه ای از خطای محاسباتی عمیق است. فعال سازی مکانیسم بازگشت تحریم ها اهرم های بلندمدت اروپا را در ازای نمایش کوتاه مدت قدرت قربانی می کند، خطر تشدید شکاف های سیاسی در ایران را افزایش می دهد و آینده ای را رقم می زند که در آن اروپا عملاً جایگاهی بر سر میز مذاکره نخواهد داشت. در چنین شرایطی، نه تنها دستیابی به هدف اصلی جلوگیری از ایران هسته ای یا وقوع یک جنگ دور از دسترس تر می شود، بلکه هر دو سناریو محتمل تر از گذشته به نظر می رسند؛ آن هم در حالی که تروییکای غربی استقلال راهبردی خود را در صحنه جهانی واگذار کرده است.