روزنامه ایران نوشت: پانزدهمین جشن بزرگ منتقدان و نویسندگان سینمایی دیشب در کتابخانه ملی برگزار شد. همین رویداد بهانه ای شد تا به جایگاه نقد و منتقدان فیلم در شرایط کنونی پرداخته و به نوعی دست به آسیب شناسی نقد فیلم در ایران بزنیم.

واقعیت این است که سینما همچنان از اثرگذارترین رسانه های جهان است اما آیا منتقدان سینما نقش و جایگاهی بایسته در آن دارند؟ مطالب شان چیزی به جامعه می افزاید؟ اصلاً هنوز کسی نقد فیلم می خواند؟ اینها سؤالاتی است که ممکن است یک منتقد فیلم از هر کشوری در سال های اخیر از خود پرسیده باشد. پاسخ به این سؤالات اما ساده نیست.

راجر ایبرت، از برجسته ترین منتقدان سینما، گفته: نقد فیلم مهم است، چون خودِ فیلم ها مهم هستند. نقد فیلم به عنوان بخشی ثابت در روزنامه ها اوایل قرن بیستم شکل گرفت. امروز فیلم های قرن نوزدهم و بیستم مورد مطالعه قرار می گیرند و به ما کمک می کنند پیش از پیدایش بسیاری از فیلم های شناخته شده امروز، فضای فکری و فرهنگی آن دوران را بشناسیم. تفاوت میان بازبین عادی و منتقد حرفه ای شالوده استدلالی است که نشان می دهد چرا نقد فیلم همچنان ضروری است.

منتقد فیلم کسی است که آثار سینمایی را تماشا و آن ها را بر اساس کیفیت و ارزش فرهنگی شان ارزیابی می کند. نوشته های او همچون اسنادی از هنجارهای فرهنگی و استانداردهای صنعت در یک دوره خاص عمل می کند و از طریق همین تحلیل ها در شکل گیری آینده سینما نقشی کلیدی دارد.

مهم ترین رسالت یک منتقد آن است که مخاطب را به سوی عناصر هنری فیلم هدایت کند و به او بیاموزد چگونه ارزش های زیبایی شناختی را دریابد. آنچه برای یک منتقد حیاتی است، نه مدرک آکادمیک در سینما بلکه دانش عمیق نسبت به سینما و اصول نقد فیلم است.

در ایران با نقد و نوشتار سینمایی به عنوان یکی از شاخه های صنفی خانه سینما به شکل حرفه ای برخورد می شود و ورود رسمی به این ساختار مستلزم کسب تجربه حرفه ای در مطبوعات تخصصی است و می شود گفت به لحاظ رسمی کسی منتقد و نویسنده سینمایی شناخته می شود که در یک جریده معتبر مطالب منتشر شده و تأیید شده داشته و در این امر استمرار داشته باشد اما این یک روی سکه است.

امروزه هر کسی با دسترسی به اینترنت می تواند درباره فیلمی نظر دهد و حتی عنوان نوشته پنج خطی پر از دشنام خود را هم نقد بگذارد. با اینکه می شود با کمک هوش مصنوعی در مورد هر فیلمی، براساس آنچه در اینترنت ثبت شده، با انشایی به ظاهر جذاب چیزی شبیه یادداشت و گاه فیلم در دست داشت. از این منظر شاید در دورانی هستیم که برخی از به اصطلاح منتقدان فیلم ، پیش از نوشته های خود نیاز به نقد و بررسی دارند.

تفاوت میان یک نوشته سطحی و یک ارزیابی عمیق و حرفه ای از یک فیلم بسیار است. منتقدان حرفه ای تنها توصیه به دیدن یا ندیدن فیلم ارائه نمی دهند؛ آن ها جنبه های فنی اثر، از بازیگری و طراحی صدا تا فیلمبرداری و کارگردانی را به طور مستدل تحلیل می کنند و وظیفه دارند هم سینمای جریان اصلی و پرهزینه و هم فیلم های کوچک و مستقل را بررسی کنند.

منتقد حرفه ای با تحلیل فیلم، کارنامه بازیگران، مسیر هنری کارگردان و تأثیر فیلم بر کل تاریخ سینما، جزییاتی را آشکار می سازد که از دید تماشاگر عادی پنهان می ماند. به این ترتیب، منتقدان می توانند آینده سینما و آنچه هنر تلقی می شود را در مسیر اصلی خود شکل دهند؛ می توانند فیلمسازی گمنام را به صحنه جهانی بیاورند یا هیمنه یک ابرپروژه هالیوودی را به چالش بکشند.

نکته مهم دیگر در خصوص منتقدان حرفه ای این است که از مطبوعه ای که برایش می نویسند حق التحریر دریافت می کنند. مسأله ای که در ایران، با توجه به مشکلات اقتصادی در بخش فرهنگ بسیار کم رمق است.

در ایران اولین جرقه های نقد سینمایی به دهه 1320 و پا گرفتن نشریاتی چون پیک سینما و یا سینما و هنر برمی گردد. پس از نسل اول منتقدان مانند طغرل افشار و هوشنگ کاووسی که معتقد بود منتقد تپانچه به دست و شلاق به دست است ، با سر و شکل حرفه ای گرفتن نقدنویسی در جهان، در ایران هم نگاه ها تغییر کرد. می شود همچون سعید عقیقی (در مصاحبه با روزنامه شرق) مطمئن بود منتقد فیلم فقط قلم به دست دارد. به ویژه که با تغییر فضای محتوایی مجله های سینمایی پس از انقلاب و راه افتادن جریان جدی نقدنویسی از دهه شصت با ماهنامه فیلم ، کم کم نوشتار سینمایی به بخش ثابت غیر قابل کتمانی از سینمای ایران بدل شد.

نقد فیلم بازتاب باورها، ارزش ها و عادات فرهنگی روزگار است. نوشته های منتقدان اطلاعاتی درباره موضوعات اجتماعی، سیاسی و… دربردارند. منتقدان فیلم به مخاطبان سینما امکان می دهند مسیر رشد سینما را در گذر زمان پیگیری کنند. براساس پژوهش اووِن ایگان در سال 2018، منتقدان فیلم تأثیر متوسطی بر فیلم هایی با اکران گسترده و تأثیر ضعیف تری بر فیلم های با اکران محدود و مستقل دارند و نقدهای منفی، چه در اکران گسترده و چه محدود، تأثیر بیشتری نسبت به نقدهای مثبت دارند.

اینترنت کاری را با نقد فیلم در ایران و جهان کرده که پیشتر با سکوهای نمایش آنلاین کرد: دموکراتیزه کردن و ارزان سازی. امروز هزاران نفر درباره فیلم می نویسند و دستمزد نقدها به شکل شوکه کننده ای پایین است و مهارت و دانشی که پیش تر برای نقد ضروری بود، به حاشیه رانده شده است. اشتباه های دستوری و تایپی، سوءبرداشت از مفاهیم و برداشت های سطحی از فیلم های پیچیده، همگی کیفیت نوشتار سینمایی فردی را پایین آورده اند. نتیجه آن است که خواندن نقد و یادداشت ها در فضای آنلاین اغلب تجربه ای ملال آور است. از سوی دیگر با وجود اینترنت مردم همچون سابق سراغ روزنامه ها و مجله ها نمی روند تا خواننده متن های حرفه ای باشند.

یک منتقد آمریکایی همراه نقدش از فیلمی تازه، کلیپی ضبط شده از نمایش آنلاین فیلم منتشر کرد تا مردم را ترغیب به دیدن آن کند. او گفت هیچ کس نقدم را نمی خواند، مهم نیست چقدر خوب نوشته باشم.

در ایران، ورود اینترنت تحولی جدی در فضای نقد سینما به وجود آورد. پیش از آن، جریان نقد بیشتر در اختیار رسانه های رسمی و چند نشریه محدود بود، اما شبکه های مجازی این انحصار را شکستند تا منتقدان جوان و کمتر شناخته شده امکان دیده شدن پیدا کنند. این دگرگونی روی دیگری هم داشت و بسیاری از کاربران سینمادوست با تکیه بر این فضا، خود را منتقد پنداشته و با نوعی اعتمادبه نفس سطحی تصور کردند نوشتن چند جمله کوتاه در شبکه های اجتماعی می تواند جایگزین نقد تخصصی شود.

زمانی باور داشتیم منتقدان می توانند سرنوشت فیلمی را دگرگون کنند. پالین کیل، فیلم بانی و کلاید را از شکست نجات داد. حمایت منتقدان از کوئنتین تارانتینو جوان حیاتی بود. نویسندگان کایه دو سینما در اعتباربخشی به آلفرد هیچکاک در آمریکا و فرانسه نقش داشتند. فیلم ساز و منتقد سابق، پل شریدر، اخیراً گفته: دوره ای نقد فیلم شکوفا شد که تماشاگران خواهان فیلم های بهتر بودند.

با سهولت فزاینده تولید و دسترسی به فیلم ها، نقد نیز گسترش خواهد یافت. در عین حال، حضور گسترده منتقدان آماتور باعث می شود مخاطبان به دشواری بتوانند میان نقد عمیق و حرفه ای و نقد سطحی تمایز بگذارند. با این حال، در عصر دیجیتال همه صداها و دیدگاه ها جایگاه خود را دارند و به نظر نمی رسد جریان نقد متوقف شود.

نویسنده: جواد صفوی، منتقد سینما