اقتصادهایی که در دسته شرایط شکننده و متاثر از منازعه (Fragile and Conflict-Affected Situation) یا FCS قرار می گیرند، به طور فزاینده ای در مرکز توجه تحلیل های مطالعات توسعه در جهان قرار دارند. این کشورها که بر اساس فهرست سال 2025 بانک جهانی شامل 39 اقتصاد نوظهور و درحال توسعه هستند، میزبان بیش از یک میلیارد نفر یعنی تقریبا یک هشتم جمعیت جهان هستند.

به گزارش دنیای اقتصاد، طبق اعلام بانک جهانی، ویژگی بارز این اقتصادها، مجموعه ای از بحران های درهم تنیده است: ضعف نهادی، شکنندگی شیوه حکمرانی، تکرار درگیری های مسلحانه، وابستگی شدید به کالاهای خام و قرار گرفتن در معرض بلایای طبیعی و تغییرات اقلیمی برخی از این ویژگی ها هستند. مهم تر آنکه، مشکلات آنها در سال های اخیر نه موقتی و گذرا، بلکه مشکلاتی پایدار بوده است.

بررسی ها نشان می دهد سه چهارم این کشورها بیش از یک دهه متوالی در دسته FCS باقی مانده اند و برخی حتی بیش از پانزده سال است که این شرایط را تحربه کرده اند. اقتصادهای دارای شرایط شکننده و متاثر از منازعه، جایگاهی نامتناسب از منظر فقر و ناامنی غذایی در جهان دارند.

این کشورها، درحالی که تنها حدود 15درصد جمعیت جهان را تشکیل می دهند، تقریبا نیمی از افراد دچار فقر مطلق و نزدیک به 200 میلیون نفر از افراد دچار ناامنی غذایی شدید، در این کشورها زندگی می کنند. این تراکم فقر و محرومیت نشان می دهد که بدون پیشرفت جدی در کشورهای FCS، اهداف جهانی توسعه پایدار به ویژه ریشه کنی فقر تا 2030 دست نیافتنی است.

بررسی ویژگی های اقتصادی کشورهای FCS نشان می دهد که در این کشورها، در مقایسه با سایر اقتصادهای نوظهور و درحال توسعه یا EMDEها، مجموعه ای از ضعف های مزمن مشاهده می شود. رشد سرانه تولید ناخالص داخلی در کشورهای FCS همواره کمتر از EMDEها بوده است. طی دهه 2000، میانگین رشد سرانه آنها حدود 1.5 درصد کمتر از EMDE ها ثبت شده است.

در دهه 2010، اما با افزایش درگیری ها، این فاصله بیشتر نیز شد. پس از 2020، رشد سرانه FCS به طور متوسط منفی شده است، در حالی که حتی اقتصادهای پیشرفته که به طور کلی رشد کندتری دارند، رشد مثبت و محدودی را تجربه کرده اند. نتیجه این روند آن است که فاصله سرانه تولید این کشورها با سایر کشورها هر سال بیشتر شده و در 2024 به کمتر از یک چهارم میانگین EMDEها سقوط کرده است.

کشورهای دارای شرایط شکننده و متاثر از منازعه نه تنها آهسته رشد می کنند، بلکه رشدشان بسیار بی ثبات است. وابستگی بالا به کالاهای خام (مانند نفت، گاز، یا محصولات کشاورزی)، ضعف ظرفیت مالی و کسری بودجه عمومی موجب شده هر شوک خارجی یا داخلی - چه تغییر قیمت نفت باشد، چه بحران مالی جهانی، یا حتی یک خشکسالی - اثرات بسیار شدیدی بر اقتصادشان داشته باشد. نوسان در تولید، سرمایه گذاری و مصرف خصوصی در این کشورها، بسیار بیشتر از سایر کشورهاست.

پاندمی کووید-19 نیز ضربه بسیار سنگینی به این کشورها وارد کرد. در سال 2020، اقتصادهای FCS به طور متوسط 6درصد کوچک شدند که بیش از سه برابر متوسط سایر نوظهورها بود. در سال های بعد هم روند بهبود آنها بسیار کند بود و در فاصله 2021 تا 2024 به طور میانگین، کمتر از 2درصد رشد داشتند؛ در حالی که اقتصادهای نوظهور در این مدت، حدود 5درصد رشد کردند.

نتیجه این عقب ماندگی آن شد که در پایان2024 زیان تجمعی تولید این کشورها نسبت به روند پیشاپاندمی، حدود 13درصد بود؛ در حالی که این زیان در سایر کشورها یک سوم این رقم بود. این عملکرد ضعیف نه فقط به خاطر پاندمی بلکه به دلیل سرمایه گذاری پایین هم بود. به دلیل جنگ ها و ناامنی نهادی، سرمایه گذاران داخلی و خارجی از این کشورها گریخته اند. جریان سرمایه گذاری مستقیم خارجی به طور مزمن اندک بوده و پس از پاندمی کمتر هم شد. ذخایر سرمایه فیزیکی سرانه در این کشورها، اکنون کمتر از یک سوم سطح نوظهورهاست.

تحول ساختاری در این کشورها بسیار محدود بوده است. بخش بزرگی از تولید و اشتغال همچنان در کشاورزی سنتی است؛ بیش از 20درصد تولید و 40 درصد اشتغال مربوط به کشاورزی است، یعنی حدود دو برابر سهم آن در سایر نوظهورها. سهم صنعت و خدمات کوچک تر است و این موجب می شود بهره وری نیروی کار و ظرفیت رشد محدود بماند.

حدود سه چهارم این کشورها صادرکننده کالاهای خام هستند و به همین دلیل به شدت به نوسانات قیمتی آسیب پذیرند. علاوه بر این، ظرفیت مالی دولت ها بسیار محدود است. درآمدهای مالیاتی اندک، هزینه های استقراض بالا و بدهی های رو به افزایش موجب شده دولت ها نتوانند در برابر بحران ها واکنش موثری نشان دهند. اکنون حدود 70درصد این کشورها در وضعیت بحران بدهی یا در معرض ریسک بالای آن قرار دارند.

سرمایه انسانی نیز در این کشورها وضعیت خوبی ندارد. متوسط سال های تحصیل در کشورهای دچار شرایط شکننده و متاثر از منازعه کمتر از 6 سال است، این رقم سه سال کمتر از سایر کشورهای EDME است.

نرخ ثبت نام دبیرستان در کشورهای FCS حدود 50درصد است؛ درحالی که در بسیاری از کشورهای EDME این نرخ نزدیک به 100درصد است. یادگیری هم بسیار ضعیف تر است و شکاف با سایر کشورها بیشتر می شود. امید به زندگی در این کشورها 7سال کمتر از سایر نوظهورهاست و مرگ ومیر نوزادان بیش از دو برابر است.

جنگ ها نظام آموزشی و بهداشتی را تخریب کرده و مهاجرت نیروی متخصص را تشدید کرده اند. در کنار این، فقر گسترده وجود دارد؛ 40درصد جمعیت با کمتر از 3دلار در روز زندگی می کنند. در 2025، حدود 421 میلیون نفر در این کشورها فقیر مطلق هستند که بیش از مجموع فقیران بقیه جهان است.

پیش بینی می شود تا 2030 نزدیک به 60درصد کل فقیران جهان در همین کشورها زندگی کنند. افزون بر فقر، 18درصد جمعیت (حدود 200 میلیون نفر) با ناامنی غذایی شدید روبه رو هستند؛ درحالی که این رقم در سایر کشورها تنها یک درصد است.

در کنار این ضعف های ساختاری، ماهیت و پیامدهای درگیری ها ویژگی متمایز FCSها است. تعداد و شدت درگیری ها در دو دهه اخیر به طور قابل توجهی افزایش یافته است. تعداد درگیری ها و تلفات ناشی از آنها از اوایل دهه 2000 بیش از سه برابر شده و بیشتر این افزایش بعد از 2010 رخ داده است.

در سال2024، 61 درگیری با مشارکت حداقل یک دولت در جریان بود. کشورهایی مانند اتیوپی، سودان، اوکراین و فلسطین نمونه های بارز اخیر هستند. این درگیری ها خسارت های اقتصادی سنگینی دارند. تحلیل های آماری گزارش نشان می دهد درگیری های پرشدت معمولا پس از پنج سال باعث افت 20درصدی تولید سرانه نسبت به روند پیش بینی شده می شوند.

حتی افزایش اندک در شدت خشونت اثرات بزرگی دارد؛ یک درصد افزایش در نرخ تلفات به طور متوسط 3.7درصد از GDP سرانه را در افق پنج سال کاهش می دهد. این درگیری ها همه بخش ها را تحت تاثیر قرار می دهند؛ اما صنعت بیشترین آسیب را می بیند. ویرانی زیرساخت ها، کاهش سرمایه گذاری و خروج نیروی متخصص تولید را به شدت محدود می کند.

البته هزینه درگیری ها در همه کشورها یکسان نیست. کشورهایی که پیش از بحران حکمرانی بهتر، سرمایه انسانی بالاتر، بازار مالی عمیق تر و آمادگی بیشتر برای بلایای اقلیمی داشته اند، خسارت کمتری متحمل شده اند. این نشان می دهد سرمایه گذاری در ظرفیت نهادی و اجتماعی پیش از وقوع بحران می تواند هزینه های بعدی را کاهش دهد. در کنار این تصویر تیره، فرصت هایی هم برای FCSها وجود دارد.

جمعیت جوان و در حال رشد می تواند در آینده به مزیت جمعیتی تبدیل شود. پیش بینی می شود تا 2040 سهم جمعیت در سن کار به 60درصد برسد و تا 2055 از میانگین سایر نوظهورها بیشتر شود. اگر بتوان برای این جمعیت شغل ایجاد کرد، موتور رشد قدرتمندی در اختیار خواهد بود. بسیاری از این کشورها غنی از منابع طبیعی به ویژه مواد معدنی حیاتی برای گذار جهانی به انرژی پاک هستند.

اگر بتوانند مدیریت شفاف و پایدار بر این منابع اعمال کنند، می توانند از افزایش تقاضای جهانی برای این مواد بهره مند شوند. همچنین در کشورهایی که جنگ فروکش کرده، گردشگری می تواند منبع مهم اشتغال و تنوع اقتصادی باشد. نمونه های موفق گذشته در کامبوج و رواندا نشان داده اند که بازسازی پسانزاع می تواند رشد سریع ایجاد کند. مطالعات موردی در بوسنی، نپال، سریلانکا و دیگر کشورها هم بر همین نکته تاکید دارند.

گزارش بانک جهانی مجموعه ای از اولویت های سیاستی را برای کشورهای FCS برمی شمارد. پیشگیری از منازعه با ایجاد نظام های هشدار زودهنگام، پرداختن به نابرابری ها و شکایات اجتماعی و تقویت حکمرانی فراگیر در این کشورها اهمیت اساسی دارد.

در دوران جنگ، حفظ خدمات اساسی مانند دسترسی بشردوستانه به آب و برق و بیمارستان ها حیاتی است؛ زیرا تخریب آنها هزینه های بازسازی را چندبرابر می کند. سرمایه گذاری در سرمایه انسانی و زیربناها حتی در شرایط شکننده باید ادامه یابد. توانمندسازی بخش خصوصی و ایجاد اشتغال به ویژه برای زنان و جوانان نقش کلیدی برای بهبود اقتصادی در این کشورها دارد.

نهایتا، حمایت بین المللی از این کشورها ضروری است؛ کمک های مالی امتیازی، کاهش بدهی، کمک های فنی و هماهنگی بهتر میان نهادهای چندجانبه نقش تعیین کننده ای در موفقیت این کشورها دارند.

اقتصادهای شکننده و متاثر از منازعه امروز خط مقدم بحران های جهانی فقر، ناامنی غذایی و درگیری اند. آنها با رشد پایین، نوسان بالا، سرمایه گذاری اندک، ضعف بازار کار و سرمایه انسانی و بدهی های سنگین مواجهند. درگیری های مکرر خسارت های اقتصادی عظیمی را در این کشورها به بار آورده و عبور از مسیر بازسازی را برای آنها دشوار ساخته است.

با این حال، فرصت هایی نیز برای این کشورها وجود دارد: جمعیت جوان، منابع طبیعی و گردشگری می تواند آینده ای بهتر رقم بزند مشروط بر اینکه حکمرانی و ظرفیت نهادی بهبود یابد و جامعه جهانی حمایت بلندمدت و هماهنگ ارائه کند. مسیر توسعه پایدار این کشورها نه تنها برای مردم خودشان بلکه برای کل جهان اهمیت دارد؛ زیرا بدون پیشرفت در این کشورها اهداف جهانی توسعه پایدار محقق نخواهد شد.