زاینده رود بیش از آنکه یک جریان آبی در فلات مرکزی ایران باشد، محور شکل گیری هویت تاریخی، فرهنگی و طبیعی اصفهان محسوب می شود. این رودخانه شریان حیاتی سکونتگاه ها از سرچشمه تا تالاب گاوخونی به شمار می رود و تمامی ساختارهای کالبدی، فرهنگی، اجتماعی شهر بر پایه وجود آن شکل گرفته است. اهمیت زاینده رود تنها محدود به تأمین منابع آب نیست بلکه نمایانگر پیوند انسان، طبیعت و فرهنگ در طول تاریخ به شمار می رود.

به گزارش مهر، حفاظت از بستر سبز و منظر رودخانه به معنای صیانت از بخشی از تمدن و حافظه تاریخی اصفهان است که نسل ها بر پایه آن زیسته اند.

تجربه تاریخی نشان می دهد هرگونه تعرض به رودخانه یا ساخت وساز بی رویه در حریم آن پیامدهای جبران ناپذیری برای هویت شهری به همراه دارد. بستر سبز دو سوی شمالی و جنوبی رودخانه همواره به عنوان یک خط قرمز در طرح های جامع شهری تعیین شده است. این حریم نه تنها محیط زیست را حفاظت می کند بلکه پل های تاریخی، خانه های هنرمندان و برخی مراکز فرهنگی و آموزشی را در خود جای داده است. هرگونه تعرض به این محدوده برابر است با آسیب رساندن به حافظه جمعی شهر.

با وجود قوانین و ضوابط موجود، روند شتابان ساخت وساز در اطراف زاینده رود نگرانی های جدی کارشناسان میراث فرهنگی و معماران را برانگیخته است. برج سازی، بی توجهی به ارتفاعات و تغییر سیمای تاریخی رودخانه، زمینه تخریب منظر شهری و هویت فرهنگی اصفهان را فراهم کرده است.

در ادامه گزارش، ابعاد مختلف این مسئله از منظر متخصصان و مدیران شهری بررسی می شود تا راهکارهای حفاظتی و نگرانی های کارشناسی شفاف گردد.

سهند منشی، معمار و کنشگر میراث فرهنگی با اشاره به اهمیت تاریخی زاینده رود اظهار کرد: این رودخانه تنها جریان دائمی فلات مرکزی ایران است و شریان حیاتی سکونتگاه های تاریخی از سرچشمه تا تالاب گاوخونی محسوب می شود. اصفهان بدون زاینده رود معنا ندارد زیرا تمام ساختارهای کالبدی، فرهنگی و اجتماعی شهر در پیوند مستقیم با این رودخانه شکل گرفته است. زاینده رود تنها یک منبع آب نیست بلکه هویتی چندوجهی است که میراث طبیعی، منظر فرهنگی و تمدن انسانی را در خود جمع کرده است.

وی افزود: از نخستین طرح های جامع شهری تاکنون، بستر سبز دو سوی شمالی و جنوبی رودخانه به عنوان حریم حفاظتی تعیین شده بود. این بستر نه تنها نقشی حیاتی در پایداری محیط زیست شهری دارد بلکه به عنوان میراث فرهنگی زنده شامل پل های تاریخی، خانه های هنرمندان و برخی کانون های پرورش کودکان و نوجوانان است. این خط قرمز حفاظتی باید مصون از هرگونه تعرض می ماند اما امروزه تحت فشار توسعه شهری و سوداگران زمین به تدریج کاهش یافته است.

این معمار درباره وضعیت کنونی توضیح داد: سیما و منظر زاینده رود باید عاری از هر عنصر مزاحم باشد. وقتی شهروند یا گردشگر در حریم رودخانه قدم می زند، باید تنها رودخانه، بستر سبز، پل های تاریخی و درختان کهنسال را مشاهده کند. اما امروز در برخی نقاط، دیوارهایی از بتن، شیشه و آهن افق تاریخی را مسدود کرده اند.

وی نمونه ای از این وضعیت را اطراف پل خواجو و پل چوبی ذکر کرد و گفت: ساختمان های جدید خط آسمان تاریخی را تحت تأثیر قرار داده و منظر رودخانه را درهم شکسته اند.

منشی افزود: حتی توقف برخی پروژه ها نتوانسته اثرات مخرب آنها را پاک کند. برج سازی در حریم زاینده رود زخمی عمیق بر پیکر منظر تاریخی اصفهان است و سکوت مدیریت شهری در این حوزه به معنای از دست رفتن فرصت صیانت از میراث فرهنگی است.

وی تأکید کرد: معماری هماهنگ با زمینه تاریخی رودخانه ممکن است و نمونه های موفق وجود دارد اما جریان غالب معماری معاصر با بی توجهی به زمینه تاریخی، به تخریب منظر پرداخته است.

این معمار اظهار کرد: برخی طرح های جامع و تفصیلی با مجوز دادن به ساخت پنج تا شش طبقه در حریم رودخانه زمینه تخریب منظر تاریخی را فراهم کرده اند. در دوره قاجار، بلندترین بناهای حاشیه رودخانه نهایتاً سه یا چهار طبقه بودند و همگی زیر خط تاج درختان قرار داشتند. امروز ساختمان هایی بالاتر از درختان سیمای تاریخی زاینده رود را دچار تغییر کرده اند.

وی تأکید کرد: آخرین فرصت برای مدیریت شهری وجود دارد تا ساخت وسازهای بیش از سه طبقه روی پیلوت در حریم رودخانه را کنترل کند، در غیر این صورت آینده منظر تاریخی اصفهان با خطر جدی مواجه خواهد شد.

امیر کرم زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان درباره پیشینه مشکلات ارتفاعی اظهار کرد: بخشی از تخلفات موجود به سال های پیش از 1396 بازمی گردد؛ زمانی که محدوده های حفاظتی گسترده و ضابطه های مشخص وجود نداشت و برخی ساخت وسازها بدون رعایت خط ارتفاعی انجام شد. در مواردی که شهرداری ها مجوز صادر کرده بودند، شکایت های میراث فرهنگی نیز به نتیجه نرسید و همین موضوع سبب شده است که امروز در محدوده هایی مانند حریم پل خواجو با پرونده های حقوقی متعددی مواجه باشیم.

وی افزود: در برخی نقاط تا شعاع 150 متری از محور زاینده رود، کمیسیون ماده 5 مجوز افزایش ارتفاع داده است. در آن زمان، میراث فرهنگی اختیار قانونی برای تغییر این ضوابط نداشت. برای تعیین تکلیف پلاک ها، دانشگاه تهران به عنوان مشاور علمی انتخاب شد تا بررسی های دقیق انجام شود.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان تأکید کرد: حفظ منظر تاریخی اصفهان خط قرمز میراث فرهنگی است و هر پلاکی که تخلف آن محرز شود از طریق سازمان بازرسی و مراجع قضایی پیگیری خواهد شد.

وی یادآور شد: میراث فرهنگی تنها می تواند به عنوان دستگاه تخصصی اخطار دهد اما صدور احکام الزام آور در اختیار مراجع قضایی است و لازم الاجرا خواهد بود.

وی درباره میزان رعایت خط ارتفاعی در حاشیه رودخانه گفت: از زمان پذیرش مسئولیت، برخورد جدی با تخلفات آغاز شده و جلوی بسیاری از اقدامات غیرقانونی گرفته شده است. گزارش ها از فعالان رسانه ای، شبکه های اجتماعی و یگان حفاظت میراث فرهنگی به دست ما می رسد و بلافاصله برای پیگیری قضایی به دادستانی ارسال می شوند.

سعید صادقانی، مدیرکل طرح های توسعه شهری شهرداری اصفهان درباره وضعیت طرح های تفصیلی اظهار کرد: از سال 1394 به بعد محدوده ارتفاعات املاک و اراضی همجوار محور زاینده رود تعیین تکلیف شد. در فاصله 150 متری پل های تاریخی، ارتفاع مجاز ساخت وساز 9 تا 9.5 متر و در عمق یک پلاک از خیابان، 14 متر معادل سه طبقه روی پیلوت لحاظ شد.

وی با اشاره به وضعیت پیش از سال 1394 گفت: پیش از تصویب ضوابط جدید، برخی پلاک ها مجاز به ساخت تا ارتفاع 14 متر بودند. اما با تصویب مصوبه جدید، تمامی مناطق شهرداری ملزم به رعایت ضوابط جدید شدند و این موضوع در طرح بازنگری تثبیت شد.

مدیرکل طرح های توسعه شهری شهرداری اصفهان درباره علت مشاهده ارتفاعات بیشتر در برخی نقاط افزود: بخشی از این موارد مربوط به پروانه های قانونی است و لزوماً تخلف محسوب نمی شود. هر پرونده باید موردی بررسی شود.

وی درباره نقش عوامل اقتصادی توضیح داد: افزایش قیمت زمین و هزینه ساخت باعث شده سازندگان به دنبال طبقات مازاد باشند. بخش عمده ای از درآمد شهرداری ها از صدور پروانه های ساختمانی تأمین می شود و این فشار بر مدیریت شهری بر روند ساخت وساز اثرگذار است.

صادقانی درباره تغییرات احتمالی در طرح جامع و تفصیلی جدید شهر اصفهان گفت: مطالعات طرح جامع در مرحله تحلیل و جمع بندی است و هنوز به مرحله ارائه پیشنهادها نرسیده ایم. پیشنهادهای شهرداری در حوزه حریم و کد ارتفاعی آماده است اما ارائه آن منوط به نهایی شدن مطالعات مشاور خواهد بود.

زاینده رود نماد هویت تاریخی، فرهنگی و طبیعی اصفهان است و حفاظت از آن، حفاظت از بخشی از تمدن و حافظه جمعی شهر محسوب می شود. کارشناسان میراث فرهنگی و معماران با ارائه هشدارهای تخصصی و پیگیری های قانونی تلاش دارند تا ضمن حفظ حقوق توسعه شهری، سیمای تاریخی و منظر رودخانه صیانت شود. برج سازی، بی نظمی ارتفاعات و فشارهای اقتصادی بر مدیریت شهری، چالش های جدی این مسیر هستند که نیازمند هماهنگی و تصمیم گیری دقیق است.

با وجود تمامی تهدیدها، اقدامات قانونی و نظارت مستمر مراجع تخصصی، فرصت حفظ زاینده رود و منظر تاریخی آن هنوز وجود دارد. این مسئله فقط دغدغه معماران و متخصصان نیست بلکه هر شهروند می تواند با چشم خود روند تخریب تدریجی را مشاهده کند. اقدامات هماهنگ بین میراث فرهنگی، شهرداری و مراجع قضایی مسیر حفاظت از این میراث طبیعی و فرهنگی را هموار خواهد کرد و فرصت بازگرداندن و تثبیت سیمای تاریخی اصفهان فراهم خواهد شد.