فرارو کیت جانسون، کارشناس ارشد حوزه انرژی و ژئواکونومی نشریه فارن پالیسی

به نقل از نشریه فارن پالیسی، سه کشور اروپایی آلمان، فرانسه و بریتانیا روز پنج شنبه روند موسوم به مکانیسم ماشه را برای بازگرداندن تحریم های سازمان ملل علیه ایران به جریان انداختند. این سه کشور از امضاکنندگان توافق هسته ای 2015 بودند؛ توافقی که با هدف جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته ای شکل گرفت، اما پس از خروج دولت دونالد ترامپ از آن در سال 2018 عملاً تضعیف شد.

وزرای خارجه آلمان، فرانسه و بریتانیا با صدور بیانیه ای مشترک اعلام کردند که برخی سایت های حساس ایران از نظارت آژانس خارج مانده و این وضعیت، برنامه هسته ای تهران را به تهدیدی روشن برای صلح و امنیت بین المللی تبدیل کرده است. بر اساس سازوکار تعریف شده، ابلاغ رسمی این تصمیم به سازمان ملل روندی تقریباً غیرقابل بازگشت را کلید می زند که ظرف اندکی بیش از یک ماه به بازگشت تحریم های تعلیق شده سازمان ملل علیه ایران منجر خواهد شد؛ تحریم هایی که طی یک دهه گذشته در حالت تعلیق قرار داشتند. در همین حال، مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا، از اقدام تروییکای اروپایی استقبال کرد و گفت واشنگتن برای تکمیل روند بازگشت تحریم ها با متحدان خود همکاری خواهد کرد، هرچند به گفته او درهای دیپلماسی همچنان باز است.

قطعنامه های گذشته شورای امنیت سازمان ملل با هدف محدود کردن توانایی ایران در غنی سازی اورانیوم و جلوگیری از دسترسی این کشور به اجزای کلیدی برای برنامه های هسته ای، موشک های بالستیک و تسلیحات متعارف صادر شده بود. اکنون، دلیل شتاب تروییکای اروپا برای فعال سازی مکانیسم ماشه این است که اختیار حقوقی آنان برای استفاده از این ابزار در ماه اکتبر به پایان می رسد. از منظر پایتخت های اروپایی، ادامه تعلل می توانست به معنای از دست رفتن همیشگی یکی از معدود ابزارهای فشار بر تهران باشد. به همین دلیل، پس از ناکامی در جلب همکاری ایران، سه کشور اروپایی تصمیم گرفتند این روند را در شرایط کنونی به جریان بیندازند.

اگرچه تحریم های بازگشتی شورای امنیت به اندازه تحریم های یک جانبه آمریکا فشار اقتصادی مستقیمی بر ایران وارد نخواهند کرد، اما همچنان می توانند پیامدهایی برای ایران داشته باشند که هم زمان با رکود اقتصادی دست وپنجه نرم می کند. علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین المللی بحران می گوید : این تحریم ها بیش از آنکه ماهوی باشند، جنبه نمادین دارند، اما بی اثر نیز نیستند.

منابع دیپلماتیک می گویند علت فوری فعال سازی مکانیسم ماشه این بود که ایران حاضر نشد پیشنهاد اروپایی ها را بپذیرد؛ پیشنهادی که می توانست شش ماه مهلت بیشتر برای تهران ایجاد کند. شروط مطرح شده شامل دسترسی نامحدود بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی، اعلام محل دقیق 400 کیلوگرم اورانیوم با غنای بالا و ازسرگیری گفت وگوهای مستقیم با ایالات متحده بود.

به گفته تحلیلگران، تمایل تهران به گفت وگو درباره غنی سازی یا پذیرش دسترسی بیشتر برای بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی پس از حملات هوایی اسراییل و آمریکا در تابستان امسال کاهش یافت. این حملات به برخی تأسیسات هسته ای ایران آسیب وارد کرد و بنا بر ارزیابی ها، احتمالاً برنامه هسته ای تهران را به عقب راند.

علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین المللی بحران ، در گفت وگویی با اشاره به وضعیت پیش آمده تأکید کرد: مقصر تنها ایران نیست. اگر ترامپ از برجام خارج نشده بود، امروز در این شرایط قرار نداشتیم؛ آن خروج همان گناه نخستین بود. با این حال، پیشنهاد اخیر اروپا هم واقع بینانه نبود، چراکه برای ایران هیچ منفعتی نداشت و تنها تعلیق شش ماهه مکانیسم ماشه را در بر می گرفت. ایرانی ها هم به جای ارائه پیشنهادی متقابل، وقت کشی کردند و بازی جرئت یا بزدلی را ادامه دادند، اما طرف مقابل عقب نشینی نکرد.

اکنون تنها یک مهلت 30 روزه برای دیپلماسی باقی مانده است؛ فرصتی پیش از آنکه شش قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل شامل 1696، 1737، 1747، 1803، 1835 و 1929 که بین سال های 2006 تا 2010 تصویب شده بودند دوباره اجرایی شوند. تروییکای اروپایی در بیانیه ای اعلام کرده اند که در این بازه زمانی قصد دارند همچنان با تهران در خصوص پیشنهاد تمدید مهلت یا هر ابتکار جدی دیپلماتیک دیگر برای بازگرداندن پایبندی ایران به تعهداتش تعامل کنند. امید اروپایی ها این است که با فعال سازی مکانیسم ماشه و بازی آخرین کارت فشار، ایران به اتخاذ موضعی سازگارتر وادار شود.

با این حال، تحلیلگران شانس موفقیت این رویکرد را اندک می دانند. علی واعظ، کارشناس ارشد گروه بین المللی بحران در این باره می گوید: همه طرف ها همچنان بر مواضع حداکثری خود در موضوعاتی چون غنی سازی و دسترسی آژانس پافشاری می کنند. زمینه مشترک کافی وجود ندارد که بتوان به پیشرفتی جدی برای توقف روند بازگشت تحریم ها امید بست.

یکی از عوامل کلیدی در اجتناب ناپذیر بودن روند بازگشت تحریم ها، ماهیت سازوکار شورای امنیت است. هر یک از اعضای دائم شورا از جمله بریتانیا، فرانسه و ایالات متحده قادرند هر تلاش احتمالی برای جلوگیری از احیای تحریم ها یا ادامه تعلیق قطعنامه های گذشته را وتو کنند. در صورت بازگشت این تحریم ها، فشار تازه ای بر اقتصاد ایران و به ویژه صادرات نفت وارد خواهد شد. بانک ها، شرکت های بیمه، خطوط کشتیرانی و سایر فعالان اقتصادی نیز احتمالاً تمایل کمتری به همکاری با تهران نشان خواهند داد. علاوه بر آن، تحریم های احیاشده به کشورها اجازه می دهد کشتی های ایرانی را در آب های آزاد متوقف کنند؛ اقدامی که می تواند فروش نفت خام ایران را با دشواری بیشتری روبه رو سازد.

تا چند مدت پیش، بزرگ ترین نگرانی در پایتخت های غربی این بود که ایران در واکنش به فعال سازی مکانیسم ماشه، رسماً از معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) خارج شود؛ اقدامی که می توانست توانایی جامعه جهانی برای نظارت بر فعالیت های هسته ای ایران را به شدت محدود کند.

ایران در هفته های اخیر نشانه هایی از واکنشی ملایم تر از جمله احتمال پایان دادن رسمی به همکاری با بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی بروز داده است. با این حال، با توجه به اینکه سطح همکاری تهران از ژوئن تاکنون تقریباً به صفر رسیده به جز یک بازدید محدود برای نظارت بر سوخت گذاری یک رآکتور چنین اقدامی بیش از آنکه تغییر واقعی در روند موجود باشد، بیشتر جنبه رسمیت بخشی به وضع کنونی دارد.

خودداری ایران از خروج از معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) نیز به نظر می رسد تلاشی حساب شده برای حفظ حداقل حمایت دیپلماتیک از سوی روسیه و چین باشد. هرچند این دو کشور توان جلوگیری از بازگشت تحریم های شورای امنیت را ندارند، اما می توانند در مرحله اجرا اخلال ایجاد کرده و بخشی از فشار اقتصادی و سیاسی را از دوش تهران بردارند؛ حتی اگر اکثریت جامعه جهانی از خط سازمان ملل پیروی کند.

یک دهه پس از امضای توافق هسته ای اولیه و هفت سال پس از خروج آمریکا از آن، مسیر دیپلماسی برای مهار شتاب ایران به سوی توانمندی تسلیحاتی در آستانه پایان قرار گرفته است. نتیجه این روند نه به سود ایران است که به جای لغو تحریم ها با بازگشت آن ها روبه رو می شود نه به سود جامعه بین المللی که عملاً امکان نظارت بر برنامه هسته ای تهران را از دست خواهد داد و نه به سود ایالات متحده که همچنان بیم آن دارد ایران بیش از هر زمان دیگری به آستانه ساخت سلاح هسته ای نزدیک شود. علی واعظ، تحلیلگر ارشد گروه بین المللی بحران ، در جمع بندی این وضعیت می گوید: این شرایط یک سناریوی باخت باخت برای همه طرف ها رقم می زند.