در سال های اخیر، ایران با چالش جدی ناترازی انرژی مواجه بوده است؛ بحرانی که به قطعی های مکرر برق در بخش های خانگی و صنعتی منجر شده و بر رشد اقتصادی کشور اثر منفی گذاشته است. از آغاز فصل گرما، برخی، این ناترازی را به مصرف بیش از حد در بخش خانگی نسبت داده و راهکارهایی همچون صرفه جویی و کاهش مصرف در این بخش را پیشنهاد کرده اند.

به گزارش دنیای اقتصاد، با این حال، استفاده از لوازم خانگی نظیر یخچال، تلویزیون و تجهیزات سرمایشی بخش جدایی ناپذیر زندگی امروز است و سهم بالایی در مصرف برق کشورها دارد. از سوی دیگر، مصرف لوازم خانگی را نمی توان با کاهش تعداد آنها در خانه کنترل کرد، زیرا به طور معمول هر خانه حداقل یک یخچال دارد و وجود آن در خانه ضروری است.

از همین رو، بسیاری از کشورها طی دو دهه گذشته به اهمیت این موضوع پی برده و سیاست هایی برای افزایش بهره وری لوازم خانگی به اجرا گذاشته اند؛ سیاست هایی که هدف آنها کاهش مصرف خانوار بدون ایجاد اخلال در زندگی روزمره بوده است. اعمال خاموشی های برنامه ریزی شده در بخش خانگی و صنعتی اگرچه بنا به اعلام منابع رسمی به کاهش مصرف کمک کرده، اما روایت ها از افزایش ساعات خاموشی در بخش خانگی و تعمیق رکود تولید صنعتی حکایت دارند.

البته با توجه به رشد جمعیت، افزایش دمای زمین و پیشرفت تکنولوژی، بسیاری از کشور ها از بازه های زمانی متفاوت با چالش افزایش مصرف برق مواجه بوده اند. در نتیجه، ریشه ناترازی در بخش خانگی صرفا ناشی از افزایش مصرف نیست، بلکه می توان آن را در ناکارآمدی سیاست های اقتصادی، کاهش درآمد سرانه و محدودیت دسترسی به فناوری های بهینه انرژی جست وجو کرد.

در این گزارش، با تمرکز بر نقش لوازم خانگی قدیمی و ناکارآمد (به عنوان نمونه یخچال) تاکید می شود که مسوولیت مدیریت نادرست انرژی نباید به عهده مردم گذاشته شود؛ بلکه اصلاحات ساختاری، ایجاد بازاری رقابتی برای لوازم خانگی و حمایت از دهک های کم درآمد در نوسازی این تجهیزات، راهکاری ضروری برای افزایش بهره وری و در نتیجه کاهش مصرف است.

بخش خانگی در ایران، مشابه میانگین جهانی، حدود یک سوم مصرف برق را به خود اختصاص داده است. به طور مشخص بخش عمده این مصرف به لوازم ضروری مانند یخچال، کولر و ماشین لباسشویی اختصاص دارد. این لوازم به دلیل نقش حیاتی در زندگی روزمره خانوار، غیرقابل حذف هستند. در شرایط اقلیمی گرم ایران، سیستم های خنک کننده مانند کولرها بخش قابل توجهی از مصرف برق را تشکیل می دهند.

این تجهیزات به دلیل ارتباط مستقیم با سلامت و کیفیت زندگی، به سادگی امکان خاموش شدن ندارند. به عنوان مثال، در گرمای تابستان، عدم استفاده از کولر می تواند به مشکلات بهداشتی و کاهش کیفیت زندگی منجر شود یا خاموش کردن یخچال باعث فاسد شدن مواد غذایی می شود. از این رو، تاکید بر صرفه جویی خانگی به عنوان راه حل اصلی، از منظر اقتصادی ناپایدار است، زیرا هزینه های غیرمستقیم نظیر کاهش رفاه اجتماعی، افزایش هزینه های درمانی و پیامدهای اجتماعی را نادیده می گیرد. ریشه اصلی افزایش مصرف برق خانگی در ایران، نه رفتار مصرف کنندگان، بلکه محدودیت های اقتصادی و ساختاری است.

در سال های اخیر، درآمد خانوار ایرانی به طور قابل توجهی کاهش یافته است. این افت، توانایی خرید خانوار برای نوسازی لوازم خانگی مدرن را به شدت محدود کرده است. علاوه بر این، محدودیت های دسترسی به لوازم خانگی مجهز به فناوری های پیشرفته، خانوار را به استفاده از دستگاه های بادوام قدیمی یا تعمیر آنها و خرید مدل های ارزان قیمت و پرمصرف سوق داده است. لوازم خانگی قدیمی، که اغلب عمری بین 10 تا 20 سال دارند، به دلیل فرسودگی قطعات و کاهش بهره وری انرژی، می تواند مصرف برق را تا بیش از 50 درصد افزایش دهند.

مطالعه ای دانشگاهی در سال 2015 در میان خانوارهای آلمانی، نشان می دهد که در میان لوازم خانگی، یخچال ها و فریزرها (به استثنای تجهیزات سرمایشی و تهویه)، بیشترین سهم مصرف برق خانگی را به خود اختصاص می دهند. یخچال به دلیل فعالیت مداوم 24 ساعته، مصرف انرژی بالایی دارند.

به همین دلیل پتانسیل قابل توجهی در آنها برای صرفه جویی انرژی وجود دارد. این وسیله به عنوان یکی از ضروری ترین لوازم خانگی، برای همه دهک های درآمدی حیاتی بوده و با سلامت و کیفیت زندگی خانوارها ارتباط مستقیم دارد.این مطالعه نشان می دهد که یک یخچال تولیدشده در سال 1996 با رتبه کیفی(C)، در مقایسه با یخچال تولیدشده در سال 2011 با رتبهA+++)، 75 درصد برق بیشتری مصرف می کند.

همچنین، مقایسه فناوری یخچال های سال 2011، ساخته شده بر اساس استانداردهای سخت گیرانه اتحادیه اروپا، نشان دهنده صرفه جویی 60 درصدی در مصرف برق بین مدل های با رتبه(A) و (A+++) است. علاوه بر آن، مطالعه نشان می دهد، ارائه یارانه 200 یورویی از سوی دولت آلمان برای خرید یخچال با رتبه (A++)، می تواند مصرف برق هر خانوار را سالانه 200 کیلووات ساعت کاهش دهد.

به عنوان نمونه، بررسی وب سایت های نمایندگی لوازم خانگی در ایران نشان می دهد که برای یک مدل ارزان قیمت در بازه قیمتی 34 تا 40 میلیون تومان، دسترسی به اطلاعات مربوط به میزان مصرف برق و رتبه بندی کیفی بسیار محدود و دشوار است. اغلب بدون ارائه جزییات دقیق درباره میزان مصرف یا مقایسه با سایر مدل ها، تنها به وجود برچسب انرژی روی محصول اشاره کرده اند.

در مقابل، پلتفرم های جهانی مانند انرژی استار در ایالات متحده، که توسط سازمان حفاظت محیط زیست (EPA) مدیریت می شود، ابزارهایی نظیر ماشین حساب های آنلاین ارائه می دهند که امکان مقایسه مصرف برق مدل های مختلف و محاسبه صرفه جویی ناشی از نوسازی لوازم خانگی را فراهم می کنند.

برچسب آبی انرژی استار نشان دهنده کارآیی بالای محصولات است و به مصرف کنندگان کمک می کند تا انتخابی آگاهانه و اقتصادی داشته باشند. این برنامه که از سال 1992 اجرا شده است، تاکنون بیش از 5 تریلیون کیلووات ساعت صرفه جویی در مصرف برق، 500 میلیارد دلار کاهش هزینه های انرژی و جلوگیری از انتشار حدود 4 میلیارد تن گازهای گلخانه ای را محقق کرده است. به عنوان مثال، یخچال 550 لیتری با برچسب انرژی استار، 45 درصد کمتر از یک مدل 450 لیتری قدیمی برق مصرف می کند، که نتیجه فناوری پیشرفته و کارآیی بالاتر مدل های جدید است.

تحمیل خاموشی های گسترده به خانوار نه تنها به کاهش ناترازی انرژی در بخش صنعت و اقتصاد کمکی نکرده، بلکه اعتماد عمومی را تضعیف و چرخه تولید کشور را مختل کرده است. تجربه های جهانی، مانند برنامه یارانه آلمان برای خرید یخچال های کم مصرف، نشان می دهد که سیاست های هدفمند می توانند صرفه جویی قابل توجهی در مصرف برق ایجاد کنند. در ایران، فقدان اطلاعات شفاف درباره مصرف انرژی لوازم خانگی، مانند یخچال ها، مانع انتخاب آگاهانه مصرف کنندگان می شود.

مقایسه جهانی این موضوع را روشن تر می کند. در ایالات متحده، برنامه انرژی استار نشان داده است که ارتقای لوازم خانگی به مدل های بهینه می تواند مصرف برق خانوارها را 30 تا 50 درصد کاهش دهد. همچنین در کشورهای در حال توسعه، استانداردهای بهره وری انرژی نقش کلیدی ایفا کرده اند. برای مثال، در هند، پیش بینی می شود بهبود کارآیی کولرها تا سال 2030 در زمان پیک، تقاضای برق را تا 25 درصد کاهش دهد. در چین، استانداردهای بهره وری انرژی، در راستای کاهش انتشار دی اکسیدکربن، بخش عمده ای از مدل های قدیمی و ناکارآمد را از بازار حذف کرده است.

این تجربیات نشان می دهد که لوازم قدیمی در اقتصادهای نوظهور مصرف انرژی را به طور محسوس افزایش می دهند، اما سیاست های تشویقی مانند یارانه های هدفمند و تسهیل واردات کالاهای کم مصرف می تواند این چرخه را تغییر دهد.

موانع اقتصادی، از جمله تحریم ها و محدودیت های وارداتی، دسترسی خانوار ایرانی به فناوری های بهینه را محدود کرده و استفاده از لوازم خانگی قدیمی و پرمصرف را تشدید کرده است. همچنین کاهش قدرت خرید خانوار ایرانی در کنار ساختار کنونی هزینه های انرژی، با کاهش انگیزه برای نوسازی لوازم خانگی، به تداوم استفاده از مدل های ناکارآمد دامن زده است.

بازنگری در سیاست های تخصیص منابع مالی می تواند امکان حمایت از خرید لوازم کم مصرف را فراهم کند. برای رفع چالش های ناترازی انرژی، سیاست هایی مبتنی بر تحلیل اقتصادی پیشنهاد می شود. دولت می تواند با تسهیل واردات لوازم خانگی دارای استانداردهای بهره وری انرژی، هزینه های بلندمدت خانوار را کاهش دهد. همچنین، ارائه یارانه های هدفمند به خانوارهای کم درآمد، مشابه مدل های موفق غنا و هند، با وام های بدون بهره و پرداخت قسطی، دسترسی به فناوری های کم مصرف را تسهیل می کند.

این اقدامات ناترازی انرژی را کاهش می دهد و با بهبود بهره وری و کاهش هزینه های انرژی، به تقویت رشد اقتصادی کمک می کند.