با فعال سازی بازگشت خودکار تحریم های شورای امنیت علیه ایران، اروپایی ها مهلت 30 روزه ای تعیین کرده اند تا توافقی حاصل شود که مانع اجرای بازگشت شود. اگر دو طرف حاضر به گفت وگو باشند، این می تواند به روند دیپلماسی شتاب دهد.

به گزارش ایرنا، سه کشور اروپایی عضو برجام (انگلیس، فرانسه و آلمان) روز پنجشنبه 6 شهریور روندی را آغاز کردند تا تحریم های سازمان ملل متحد که طبق قطعنامه 2231 شورای امنیت در سال 2015 تعلیق یا بازتعریف شده بودند، دوباره برقرار شود.

سیدعباس عراقچی وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران در چند ساعت اخیر در تماس تلفنی با وزرای خارجه تروییکای اروپایی و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و همچنین در نامه نگاری صورت گرفته به دبیرکل سازمان ملل متحد دلایل غیرقابل قبول بودن این اقدام تروییکای اروپایی را برشمرده و هشدار داده که این اقدام نسنجیده که بر اساس تفسیرهای نادرست از متن قطعنامه 2231 و برجام صورت گرفته بر مسیر دیپلماسی پیش رو و همچنین تعامل تهران با آژانس بین المللی انرژی اتمی تاثیرگذار خواهد بود.

مجله دیجیتال Just Security درباره مسیر پیش روی ایران و اروپا پس از تحول اخیر گفت وگویی را با کِلسی داونپورت، مدیر سیاست منع اشاعه در انجمن کنترل تسلیحات، ترتیب داده است. لازم به ذکر است که ترجمه و انتشار این نظرات در ایرنا به معنای تایید محتوای آن نیست و با توجه به حساسیت موضوع هسته ای به منظور آشنایی مخاطب ایرانی با نقطه نظرات جاری در غرب در خصوص این پرونده منتشر می شود.

شورای امنیت سازمان ملل متحد در سال 2015 بلافاصله پس از امضای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، قطعنامه 2231 را تصویب کرد تا این توافق را تأیید و زمینه اجرای آن را فراهم کند. این قطعنامه ضمن تعلیق برخی محدودیت های برنامه هسته ای ایران و بازتعریف برخی دیگر، یک کانال تأمین نوآورانه برای انتقال کالاهای حساس هسته ای به ایران ایجاد کرد، سازوکاری موسوم به مکانیسم بازگشت خودکار (Snapback) در نظر گرفت تا در صورت نقض جدی و حل نشده تعهدات، تحریم های قبلی سازمان ملل بازگردند، و همچنین مقرر کرد که محدودیت های شورای امنیت علیه ایران 10 سال پس از اجرایی شدن برجام پایان یابد (مگر آنکه پیش از آن مکانیسم بازگشت فعال شده باشد). پیش از پرداختن به بخش بازگشت خودکار ، می توانید مهم ترین ویژگی های قطعنامه 2231 و دلیل مطرح بودن دوباره آن امروز را توضیح دهید؟

میان سال های 2006 تا 2010، شورای امنیت سازمان ملل مجموعه ای از قطعنامه ها را برای تحریم ایران و محدود کردن برنامه هسته ای این کشور تصویب کرد، پس از آنکه شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی ایران را به دلیل عدم پایبندی به توافق نامه پادمان، به شورای امنیت گزارش داده بود.

قطعنامه 2231 که برجام را تأیید کرد، تحریم ها و محدودیت های هسته ای سازمان ملل علیه ایران را اصلاح کرد و برای اجرای برجام حیاتی بود. این قطعنامه بلافاصله برخی از تحریم ها و محدودیت های هسته ای را لغو یا تعدیل کرد، از جمله ممنوعیت غنی سازی، که برای اجرای برجام ضروری بود. برخی دیگر از تحریم ها اما به طور موقت باقی ماند: تحریم تسلیحاتی سازمان ملل پنج سال ادامه یافت و محدودیت های موشکی ایران هشت سال برقرار ماند.

همچنین، قطعنامه 2231 سازوکاری ویژه برای نظارت بر خرید مواد حساس از سوی ایران ایجاد کرد. هر کشوری که می خواست چنین اقلامی را به ایران منتقل کند، باید از نهادی در شورای امنیت اجازه می گرفت؛ نهادی که آمریکا و دیگر اعضای برجام در آن حق وتو داشتند. این سازوکار به کانال تأمین مشهور شد.

قطعنامه 2231 تعهدات الزام آوری برای همه کشورهای عضو سازمان ملل ایجاد کرد؛ برای مثال، ممنوعیت ارائه کالاها و خدمات هسته ای یا دوکاربردی به ایران مگر از طریق کانال تأمین.

در نهایت، قطعنامه 2231 تاریخ انقضای مشخصی دارد. ده سال پس از پذیرش برجام، در روز خاتمه ، همه مفاد قطعنامه لغو و پرونده هسته ای ایران از دستور کار شورای امنیت خارج می شود. برای ایران بسته شدن این پرونده اهمیت ویژه ای دارد زیرا تهران می خواهد به عنوان یک عضو عادی معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) شناخته شود. روز خاتمه 18 اکتبر امسال است و اگر قطعنامه 2231 منقضی شود، مکانیسم بازگشت خودکار نیز همراه آن از بین می رود.

مکانیسم بازگشت خودکار چگونه کار می کند و چه کسانی می توانند آن را فعال کنند؟

بازگشت خودکار سازوکاری منحصر به فرد است که به هر عضو برجام که عضو سازمان ملل نیز باشد (یعنی همه به جز اتحادیه اروپا) اجازه می دهد تحریم ها و محدودیت های شورای امنیت که در قطعنامه 2231 لغو یا تعدیل شده بودند، بدون امکان وتو دوباره برقرار شوند.

این مکانیسم به این دلیل طراحی شد که اعضای 1+5 (چین، فرانسه، آلمان، روسیه، بریتانیا و آمریکا) نگران بودند اگر ایران تعهدات هسته ای خود را نقض کند، ممکن است یک عضو دائم شورای امنیت با وتو مانع وضع دوباره تحریم ها شود. این مکانیسم تضمین کرد که تا اکتبر 2025 مسیر بازگرداندن تحریم ها مسدود نشود.

برای فعال سازی آن، هر عضو برجام می تواند به شورای امنیت اطلاع دهد که ایران به طور جدی تعهداتش را اجرا نمی کند. رییس شورای امنیت سپس باید ظرف 10 روز پیش نویس قطعنامه ای برای ادامه تعلیق تحریم ها ارائه دهد و شورای امنیت ظرف 30 روز درباره آن رأی گیری کند. اگر قطعنامه تصویب نشود یا وتو شود، تحریم های قبلی به طور خودکار بازمی گردند.

آمریکا پس از خروج از برجام در مه 2018 دیگر نمی تواند از این سازوکار استفاده کند. دولت ترامپ در سال 2020 تلاش کرد از آن برای جلوگیری از پایان تحریم تسلیحاتی ایران استفاده کند، اما رییس شورای امنیت اعلام کرد چون آمریکا دیگر عضو برجام نیست، نمی تواند این مکانیسم را فعال کند.

در 28 اوت، سه کشور اروپایی (E3) نامه ای به رییس شورای امنیت فرستادند و مکانیسم بازگشت را فعال کردند تا ایران را برای امتیازدهی در برنامه هسته ای تحت فشار بگذارند. معنای عملی این اقدام چیست و آیا تصمیم درستی بود؟

اروپایی ها در موقعیت دشواری بودند. اقدام های هسته ای ایران از سال 2019 این کشور را عملاً به آستانه تسلیحات هسته ای رساند و پس از حملات آمریکا و اسراییل در ژوئن، ایران همکاری با آژانس را متوقف و نظارت ها را لغو کرد. روسیه و چین نیز نقض های ایران را محکوم نکردند، بنابراین بعید بود شورای امنیت در آینده اقدامی انجام دهد. اگر اروپایی ها مکانیسم بازگشت را فعال نمی کردند، این ابزار منقضی می شد.

اما فشار زمانی مؤثر است که با یک مسیر دیپلماتیک همراه باشد. روشن نیست که آمریکا مذاکره را امری ضروری در این مقطع زمانی بداند یا ایران آمریکا را شریک معتبری ببیند. ایران هم تمایلی به تسلیم در برابر فشار ندارد و احتمالاً واکنش تندی نشان خواهد داد، از جمله تهدید به خروج از NPT. بنابراین، این اقدام می تواند تنش ها را تشدید کند.

با فعال سازی بازگشت، اروپایی ها مهلت 30 روزه ای تعیین کرده اند تا توافقی حاصل شود که مانع اجرای بازگشت شود. اگر دو طرف حاضر به گفت وگو باشند، این می تواند به روند دیپلماسی شتاب دهد. اروپایی ها پیشنهاد داده اند که در مقابل برخی اقدامات ایران برای کاهش ریسک هسته ای، این مهلت تمدید شود.

ایران طبق انتظار اقدام اروپایی ها را غیرقانونی و بی اساس خوانده است. وزارت خارجه آمریکا هم اعلام کرده در هفته های آتی برای تکمیل بازگشت تحریم ها با اروپایی ها همکاری خواهد کرد. اگر هنوز دیپلماسی ممکن باشد، چه مسیری می تواند مانع اجرای بازگشت شود؟

وزیر خارجه ایران گفته تهران همچنان به مذاکرات منصفانه و متوازن علاقه مند است، مشروط بر تضمین حقوق هسته ای طبق NPT و عدم تهدید نظامی.

یک توافق موقت می تواند شامل بازگشت بازرسان آژانس به تمام تأسیسات هسته ای ایران و شفاف سازی درباره ذخایر اورانیوم غنی شده 60 درصدی باشد. در مقابل، آمریکا و اروپایی ها می توانند قطعنامه ای در شورای امنیت برای تمدید مهلت بازگشت شش ماهه تصویب کنند. همچنین، آمریکا باید متعهد شود تا شش ماه از اقدام نظامی خودداری کند تا فضای اعتماد ایجاد شود.

اگر دیپلماسی شکست بخورد و ماه آینده بازگشت کامل شود، معماری تحریم های سازمان ملل علیه برنامه هسته ای ایران چگونه خواهد بود؟

بازگشت تحریم ها اثر اقتصادی زیادی نخواهد داشت، زیرا تحریم های آمریکا از 2018 تقریباً همه تعاملات اقتصادی با ایران را از بین برد. اما بازگشت تحریم تسلیحاتی و ممنوعیت انتقال موشک و پهپاد معاملات خاصی مانند ارسال پهپادهای ایران به روسیه را غیرقانونی می کند.

آیا اجماع یا روند دیپلماتیکی وجود دارد که بتواند اجرای تحریم ها را تضمین کند؟

همه توافق دارند که ایران نباید به سلاح هسته ای دست یابد و باید در NPT بماند. اما درباره نحوه رسیدن به این هدف اختلاف وجود دارد. روسیه و چین مخالف بازگشت تحریم ها هستند و ممکن است آنها را اجرا نکنند. این امر مشروعیت تحریم ها را تضعیف می کند و حتی می تواند ایران را به واکنش شدیدتر سوق دهد.

بهترین و بدترین سناریو در ماه های آینده چیست؟

بهترین حالت: توافق سریع و واقع بینانه برای تمدید مکانیسم بازگشت، بازگرداندن شفافیت هسته ای و آغاز دیپلماسی بیشتر.

بدترین حالت: ایران از NPT خارج شود و به سمت سلاح هسته ای حرکت کند، چه آشکار و چه پنهانی. در این سناریو، احتمال درگیری دوباره ایران با آمریکا و اسراییل بسیار زیاد خواهد بود.