حجت امانی در اعتماد نوشت: مقبولیت عام گاهی مانع از نقد یک هنرمند وعدم پذیرش آن نقد توسط جامعه می شود؛ درباره آثار محمود فرشچیان نیز چنین بوده است.

آثار فرشچیان بیشتر در محافل دانشگاهی از سوی نقاشان آکادمیک که از آموزه های غربی بهره مند بوده اند با نقدهای تندی روبه رو بوده که این تناقض و مناقشه با ابهاماتی مواجه است که در این نقد نگاشت با بیان ساده به آن پرداخته می شود.

هنرهای سنتی که نگارگری (مینیاتور) ازجمله آن به شمار می آید در مواجهه با جهان مدرن و امروزی با بحران هایی روبه رو بوده که به پیدایش اندیشه ها، نگرش ها و جهت گیری های گوناگون و موجب دگردیسی هنرهای سنتی شده است.

در جامعه سنتی به مفهوم واقعی کلمه، تمایزی میان امور دنیوی و مقدس وجود ندارد؛ از این رو هنر سنتی نیز در بطن زندگی قرار داشت و هنر هم فضایی را جهت پرورش معنویت ایجاد می کرد. بنابراین صورت و معنای هنر با فطرت آدمی هماهنگ و منطبق بود. در دوران جدید و در تقابل با گفتمان های هنر معاصر که معنازدایی از مولفه های آن به شمار می رود، موجب تغییر معنا در هنرهای سنتی شده است. به عبارت دیگر در هنر دوران مدرن پیوند صورت و معنا گسسته و معیارهای فردی جایگزین مبانی حکمی هنرهای سنتی شده است.

حال در جهان امروز نگارگری که در سیر تاریخی خود دچار تحولاتی شده است هنر سنتی محسوب می شود یا خیر؟ آیا می توان در جهان مدرن، سنتی زیست و اثرسنتی تولید کرد؟ پاسخ به این سوالات هنوز مساله ای حل نشده باقی مانده که با مناقشاتی میان اهل هنر روبه رو است، اما باید پذیرفت که ارکان مدرنیسم با تفکر عرفانی و مبانی هنرهای سنتی قابل تطبیق نیست، چراکه یکی از مهم ترین ارکان تفکر مدرن سوبژکتیویسم یا خودمحوری انسان در هستی است که با مبانی هنرهای سنتی متناقض است. تغییر در بافت گفتمانی جوامع اسلامی و طرح مسائل جدید در حوزه جهان اسلام، موجب قرائت های مختلفی ازسوی علما و روشنفکران جهان اسلام شد.

به طور نمونه در مصر برخی جناح های مذهبی و مشهور، مدارس هنری را مغایر با مبانی اسلام می دانستند درحالی که مفتی مصر شیخ محمد عبده اصلاحگر و دانشمند روشنفکر اسلامی به نفع مدارس هنری و حفاظت و مرمت آثار باستانی برخاست و با افتتاح مدرسه هنرهای زیبا در قاهره توسط یوسف کمال در سال 1908 میلادی که اولین هنرجویان آن هسته پیشگام هنرمندان مدرن مصری را تشکیل می داد، حمایت آشکار خود را اعلام می کرد.

از این رو مرز میان هنرهای سنتی و هنر مدرن بر پایه سنت در این جوامع مخدوش و مبهم است؛ از این رو برخی، هنرمندانی را که شیوه گذشته را با مصالح و بسترهای جدید ارائه می کردند، در امتداد سنت و برخی دیگر آن را نوآوری در سنت می دانستند. آثار فرشچیان از منظر تکنیک و مواد نیز با چنین مساله ای روبه رو است؛ برخی استفاده از رنگ های اکریلیک و بسترهای جدید در آثارش را گریز از سنت و برخی آن را نوآوری در سنت می دانند.

آغاز نگارگری معاصر ایران را می توان در امتداد خلاقیت و نبوغ رضا عباسی و شاگردان او دانست. رضا عباسی باتوجه به شرایط و زمینه های اجتماعی در اواخر دوره صفوی با تمرکز بر عنصر خط به قلمگیری و قلم پردازی ارزش بیشتری داد به گونه ای که مهم ترین ابزارِابراز بیان در نگارگری شد.

خط در مکتب اصفهان جان تازه ای یافت که در گِروی ظرایف و شگردهایی مانند نحوه گرفتن قلم در دست، حس قلم مو به عنوان جزیی از بدن، به زانو در آوردن انعطاف نوک قلم مو و رام کردن آن در ترسیم خطوط، هماهنگی حرکت دست با قوه باصره، حرکت آهنگین قلم مو بر کاغذ، ایجاد ضعف و قوت جهت القای فضا، سایه روشن خطوط جهت ایجاد ریتم در خط است تا آنجا که به جرات می توان گفت این گونه خطوط چکیده ای از عناصر بصری را در خود دارد.

حسین بهزاد (1347 - 1273) ازجمله پیشگامان نگارگری معاصر ایران است که جهت نگاهداشت نگارگری با سرپرستی هنرستان ملی ایران در سال 1309 هجری شمسی توانست نوآوری های خود را در قلمگیری و طراحی برای هنرمندان دوره های بعد مانند هادی تجویدی، علی کریمی، محمد علی زاویه، ابوطالب مقیمی و دیگران فراهم سازد.

این دسته از نگارگران هر یک، دست به نوآوری هایی در موضوع نگارگری زدند که زمینه ای برای جداسازی ادبیات تغزلی و مفاهیم عرفانی در نگارگری شدند، به گونه ای که این نگارگران، نگاره هایی (مینیاتور) از روزمرّگی مردم زمان خود را همچون صف توزیع نفت یا پخت نان سنگک رقم زدند.

این نگارگری ها فارغ از هر موضوعی متکی به تکنیک ها و ابزارهایی در جهت ارائه مسائل روزمره بودند. اگرچه این مباحث در نگارگری جدید بود با این وجود تداوم نیافت و به یک جریان تبدیل نشد.

در اصفهان با تاسیس هنرستان هنرهای زیبا در سال 1316 هجری شمسی که سرپرستی آن را عیسی بهادری به عهده داشت، نگارگرانی مانند جواد رستم شیرازی، محمود فرشچیان و هوشنگ جزی زاده پرورش یافتند. این گروه از نگارگران نیز بیشتر از همه به قلمگیری در کار توجه داشتند به گونه ای که اغراق در قلمگیری از ویژگی های برجسته این گروه به شمار می آید؛ با این تفاوت که فرشچیان در بهره گیری از خط، آن را آزادانه و رهاتر کرد و همچنین نگاهی تغزلی به آن بخشید که در آثار طراح گونه او به خوبی قابل مشاهده است.

فرشچیان تجربه استادان پیشین خود را با هم آمیخته و با اغراق در رنگ آمیزی، پیچش خطوط و فضایی رمانتیک وار، شیوه ای التقاطی را به وجود آورد. رنگ گذاری های پرطمطراق، جزییات بیش از حد، پیچش های اغراق آمیز از ویژگی های بارز این هنرمند است که سال ها تغییرات زیادی را به دنبال نداشته است که از این منظر می توان او را هنرمندی سنت گریز دانست.

بنابرآنچه بیان شد پیش از فرشچیان تغییر و تحول در نگارگری معاصر ایران توسط حسین بهزاد و هادی تجویدی رخ داده بود و هنرمندان مختلفی تجربه های نوگرایی را آزموده بودند اما آنچه فرشچیان را به مقبولیت عام رسانده، فارغ از مهارت ها و استادی در ترسیم و طراحی نقوش، تغییر در موضوع آثارش است، مانند سلطان محمد نقاش که بیشتر موضوع های دینی و شیعی را برگزیده است،

به گونه ای که کمتر اثری در عرصه نگارگری معاصر مانند تابلوی عصر عاشورا برجسته سازی و دیده شده است. هر چند که شناخت فرشچیان به نگارگری پیشین مستور نیست اما به نظر می رسد توجه به ذائقه مردمی را بر نگاه سمبلیک و رازآمیز نگارگری سنتی ترجیح داده است.