نصرت الله تاجیک، دیپلمات بازنشسته و استاندار پیشین، در روزنامه اعتماد در یادداشتی با عنوان مواضع دور از هم و بازگشت به جای پس گشت؟! به روابط دیپلماتیک ایران و اروپایی ها و اعمال فشار اروپایی ها به ایران پس از برجام تمرکز کرده و ارزیابی مثبتی از نشست دیروز ژنو ارائه نکرده است.

او در این زمینه نوشت: روابط ایران و اروپا در سال های اخیر با پیچیدگی های جدی و خلأهای عمیق در عرصه گفت وگو و گفتمان سازی رودررو شده است. این وضعیت صرفا محدود به پرونده هسته ای نیست، بلکه در حوزه سیاسی تقریبا همه تعاملات به موضوع هسته ای تقلیل یافته و ابعاد گسترده تر روابط دو طرف به حاشیه رفته است.

حتی در دوره نخست ریاست جمهوری ترامپ و علی رغم خروج امریکا از برجام، ایران و اروپا سطحی از تعامل را حفظ کردند، هر چند این روابط نیز به دلیل بی عملی اروپا و ناکامی در عمل به تعهدات اقتصادی، شکننده باقی ماند.

انتظار ایران این بود که حتی در صورت خروج امریکا، از طریق ساز و کارهای اروپایی امکان بهره برداری اقتصادی از برجام به ویژه در حوزه تجارت بین المللی فراهم شود؛ اما به هر دلیل چنین اتفاقی نیفتاد و سهم عمده این ناکامی متوجه اروپا است.

البته ساختار اقتصادی و تجاری ایران نیز به دلیل فشار تحریم ها و برخی مشکلات داخلی به روز نبوده، اما نقش اصلی را درعدم تحقق منافع اقتصادی برجام، اروپا ایفا کرده است.

فارغ از بُعد اقتصادی، متاسفانه در سطح عمومی نیز گفتمان مشترکی میان دو طرف شکل نگرفته و نهادهای واسط که می توانستند پل ارتباطی در حوزه های اجتماعی از جمله فرهنگی، هنری و تمدنی باشند، به مرور از بین رفته اند.

در گذشته موسسات فرهنگی و مراکز مطالعاتی فعال دوطرف در پایتخت های یکدیگر نقش مهمی در ایجاد ارتباطات داشتند؛ چه در قالب ایران شناسان اروپایی و چه کارشناسان غرب شناس ایرانی. اکنون این ارتباطات تقریبا قطع شده و حتی نشست ها، سمینارها و گردهمایی های علمی و فکری که می توانست بستری برای تبادل نظر و کالبدشکافی مسائل باشد، به حاشیه رفته است و کلا ما از نقش نهادهای واسط در سیاست خارجی غفلت کرده ایم! درنتیجه روابط به قالبی خشک و صرفا دیپلماتیک فروکاسته و همین موجب شده که حتی رایزنی های آنلاین یا تلفنی میان طرفین نیز به سرعت به چالش و تنش تبدیل شود.

از دیگر منظر و دلایل این وضعیت بین ایران و اروپا می توان گفت اروپا تمام آرزوهای خود برای بازگشت به صحنه بین المللی و ایفای نقشی موثر در جهان معاصر را با هزینه ایران و پرونده هسته ای دنبال می کند. به طور مشخص اروپا در پی امتیازگیری از ایران است؛ هر چند این واقعیت در مورد هر مذاکره ای صدق می کند و هر دو طرف می کوشند با دادن امتیازات کمتر، منافع بیشتری به دست آورند.

اما این روند نباید به گونه ای باشد که مسیر گفت وگو متوقف شود یا بی نتیجه بماند. با این حال، شرایط فعلی نشان می دهد فاصله مواضع دوطرف همچنان زیاد است. از یک سو بازدارندگی منطقه ای ایران و سرمایه گذاری های انجام شده در خاورمیانه آسیب دیده و سیاست خارجی و بازدارندگی ایران تحت تاثیر قرار گرفته و امریکا و اروپا در پی بهره برداری از این وضعیت اند؛ ازسوی دیگر، اروپا نیز اهداف خاص خود را دنبال می کند.

باتوجه به این شرایط و در صورتی که دو طرف همان مواضع قبلی خود را داشته باشند بعید است نشست روز سه شنبه به دستاورد قابل توجهی منجر شود. ایران معتقد است اروپا به دلیل عدم پایبندی به تعهدات خود و سکوت یا حتی همراهی در قبال حملات امریکا و اسراییل به تاسیسات هسته ای ایران، مشروعیتی برای اعمال مکانیسم ماشه ندارد، به ویژه آنکه اروپا همراه امریکا در فشار برای توقف کامل غنی سازی حرکت کرده، درحالی که برجام صراحتا غنی سازی در سطح 3.67درصد و حقوق ایران ذیل ان پی تی را به رسمیت شناخته است.

در مقابل، اروپا می کوشد ضمن امتیازگیری از ایران، جایگاهی فعال تر در معادلات بین المللی برای خود تثبیت کند و همین باعث شده فشار حداکثری بر ایران و مذاکرات وارد کند. تا زمانی که چنین رویکردی بر فضای گفت وگو حاکم باشد و نشانه ای از انعطاف در مواضع طرفین مشاهده نشود جز برخی خبرهای رسانه ای مانند پذیرش غنی سازی با درصد پایین توسط ایران که تاکنون با واکنش رسمی مواجه نشده چشم انداز روشنی برای موفقیت مذاکرات نمی توان متصور بود.

ایران البته به خوبی از پیامدهای بازگشت قطعنامه های شورای امنیت و فعال شدن مکانیسم ماشه آگاه است و می داند که چنین روندی به سود اقتصاد و مردم ایران نیست اما آنچه امروز در فضای رسانه ای درباره این موضوع مطرح می شود، بیش از هر چیز بخشی از جنگ روانی و تبلیغاتی میان تهران و پایتخت های اروپایی است. مبنای فشار اروپایی ها بر خطرات و تبعات اقتصادی فعال شدن مکانیسم ماشه است؛ در حالی که به باور بنده و بعضی از تحلیلگران، پیامدهای این اقدام تنها محدود به بُعد اقتصادی نیست.

در صورت بازگشت قطعنامه ها، ایران بار دیگر در سطح بین المللی به عنوان یک پرونده امنیتی شناخته خواهد شد و این مساله در راستای پروژه ای است که امریکا سال ها برای اجرای مرحله دوم ایران هراسی و منزوی سازی جمهوری اسلامی دنبال کرده است. بنابراین هر چند آثار اقتصادی این روند قابل انکار نیست و نباید تنها در چارچوب جنگ روانی به آن نگریست، بلکه این جنگ رسانه ای، ابزاری برای امتیازگیری متقابل طرفین است و باید از اصل ماجرا تفکیک شود.

درخصوص سناریوی تعویق شش ماهه اجرای مکانیسم ماشه نیز چند نکته قابل توجه است. به نظر می رسد چنین تعویقی به تنهایی راه گشا نخواهد بود، چراکه اگر ایران قصد دارد مواضع خود را در این مدت تغییر دهد الان وقتش است و همین وضع برای اروپاست که نشانه ای از انعطاف جدی بروز نداده است.

اگر قرار بر تغییر موضع باشد، همین حالا زمان آن است و نه شش ماه دیگر، بلکه این تعویق سبب ادامه وضعیت معلق کنونی صلح مسلح است و باعث تعلیق تصمیم گیری در مورد فعالیت های اقتصادی در ایران چه در حوزه سرمایه گذاری های داخلی و خارجی و چه در پروژه های کلان، خواهد شد که پیامدهای منفی خود را خواهد داشت و به تعبیر برخی صاحب نظران، تبعات آن کمتر از فعال شدن مکانیسم ماشه نخواهد بود.

بر این اساس، مهم ترین اولویت ایران باید جلوگیری از فعال شدن مکانیسم ماشه با بهره گیری از تمامی ظرفیت های موجود باشد؛ چه از طریق مذاکره و پیدا کردن راه های معقول، چه با استفاده از ابزارهای حقوقی و سیاسی در سازمان ملل، شورای امنیت، اتحادیه اروپا و حتی ظرفیت لابیگری با اعضای غیردایم شورا و بهره گیری از مشاوران و وکلای حقوق بین الملل که با ساز و کارهای شورای امنیت و رویه های حقوقی آشنا هستند. البته بحث تعویق خود پیچیدگی های خاصی دارد.

اگر تعویق شامل تمدید مفاد قطعنامه 2231 باشد، می تواند برای ایران منافعی داشته باشد؛ اما اگر صرفا به معنای تعلیق اجرای بندهای 36 و 37 و انتقال موعد اجرای مکانیسم ماشه به شش ماه بعد باشد، چندان مفید نخواهد بود و ترتیبات خاص خود را خواهد داشت. درنهایت الان نمی توان با قطعیت پیش بینی کرد که آیا مکانیسم ماشه فعال خواهد شد یا خیر؛ زیرا این موضوع به مجموعه ای از متغیرها و معادلات منطقه ای و بین المللی گره خورده است.

نقش روسیه و چین که تاکنون با نامه سه کشور اروپایی مخالفت کرده اند، تصمیمات در شورای امنیت و اقدامات جاری ایران، همگی عوامل مهم و تعیین کننده ای هستند که پیش بینی قطعی را دشوار می سازند. البته سیاستمداران ایرانی نباید خود را فقط در چارچوب های محدود نگه دارند و چه بسا با ارتباط بیشتر با دانشگاه و مراکز مطالعاتی بتوان ایده های دیگری را در دستور کار قرار داد. مثلا باتوجه به فواصل مواضع، طرح موضوع بازگشت به جای پس گشت یا اسنپ بک! بازگشت همه اطراف به برجام. مشکل اینجاست که ترامپ با شنیدن برجام کهیر می زند و باید یک نام دیگر که دو کلمه اش ترامپ و صلح باشد انتخاب کرد و اروپا هم بدون اجازه او آب نمی خورد!

در باب آینده همکاری ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی باید تاکید کنم که روابط معقول بین ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی همواره یکی از ارکان مهم دیپلماسی هسته ای کشور بوده و جمهوری اسلامی هیچ گاه قصد تخریب یا تضعیف این مناسبات را نداشته است و بعضا دیده شده ایران بیش از ظرفیت تعهدی خود انعطاف نشان داده است و تهران همواره کوشیده روابط خود را با آژانس در چارچوبی منظم و منضبط حفظ کند.

با این حال، شاید یکی از خطاهای مهم در سال های اخیر این بود که این روابط از بستر صرفا فنی خارج شد و تاحدودی جنبه سیاسی پیدا کرد؛ روندی که باید برای آن چاره اندیشی شود. ایران در دوره نخست ریاست جمهوری ترامپ همکاری نسبتا خوبی با آژانس داشت و 15 گزارش مثبت درباره پایبندی تهران به تعهدات برجامی منتشر شد.

اما در دوره جدید، با توجه به گزارشی که مبنای حملات امریکا به تاسیسات هسته ای ایران قرار گرفت و نیزعدم محکومیت این حملات ازسوی آژانس و همراهی غیرمستقیم آن با فشارهای امریکا برای غنی سازی صفر درصدی ، نگاه تهران نسبت به همکاری های پیشین تغییر یافت. این تجربه ایران را به این نتیجه رسانده است که باید تجدیدنظر اساسی در نوع تعاملات خود با آژانس انجام دهد و این نهاد پادمانی به چارچوب فنی اصلی خود بازگردد.

در حال حاضر، تماس ها و مذاکراتی در جریان است تا نقشه راه و شیوه نامه ای تازه برای همکاری های ایران و آژانس تدوین شود. سفر معاون رافائل گروسی به تهران و نشست های فنی در همین راستا انجام گرفته و انتظار می رود این روند هرچه سریع تر به نتیجه برسد.

از نگاه تهران، آژانس باید نقش حرفه ای و فنی خود را ایفا کند و ایران نیز در این مقطع هیچ ابایی از نظارت و راستی آزمایی بر تاسیسات هسته ای خود ندارد، چراکه هدف آن اثبات غیرنظامی بودن برنامه هسته ای است. با این حال، برخی تحولات اخیر نشانه هایی از سیاسی شدن فعالیت های آژانس را آشکار می کند. سفر هیاتی از آژانس به امریکا و مذاکراتی که در آنجا انجام شده، پرسش هایی درباره زمینه ها و اهداف این گفت وگوها ایجاد کرده است.

این تحولات نشان می دهد که آژانس صرفا در بستر فنی فعالیت نمی کند و گاه تحت تاثیر ملاحظات سیاسی یا اطلاعاتی کشورهای غربی قرار می گیرد و هم اکنون تمام هم و غم آژانس به جای اینکه صرف خطرات اشاعه ناشی از حمله امریکا به تاسیسات هسته ایران باشد، درصدد دستیابی به اطلاعاتی در زمینه مواد غنی شده قبلی که آسیب دیده اند است! البته نه با هدف وظایف سازمانی خود بلکه با اهداف و مصارف اطلاعاتی. ازسوی دیگر، مصوبه مجلس شورای اسلامی درباره محدودسازی برخی همکاری ها و ضرورت تصویب شیوه نامه جدید در شورای عالی امنیت ملی ازجمله عواملی است که باید در تعاملات آتی لحاظ شود.

با این حال، به نظر می رسد این مسائل مانع جدی برای دستیابی به توافق فنی میان ایران و آژانس نخواهد بود. در صورت رسیدن دو طرف به یک فرمول مشخص، شورای عالی امنیت ملی نیز احتمالا مخالفتی نخواهد داشت و زمینه برای اجرای شیوه نامه همکاری جدید فراهم می شود.

با این همه به نظر می رسد تمرکز اصلی دیپلماسی ایران در شرایط کنونی جلوگیری از فعال شدن مکانیسم ماشه است. از منظر تهران، در صورت بازگشت تحریم های شورای امنیت و قرار گرفتن ایران ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد، خروج مجدد از این وضعیت در کوتاه مدت بسیار دشوار خواهد بود.

تجربه تاریخی شورای امنیت نیز نشان داده است کشورهایی که تحت تدابیر فصل هفتم قرار گرفته اند، به سادگی از آن خارج نشده اند. موفقیت ایران در خارج شدن از ذیل فصل هفتم پس از توافق برجام، نتیجه قدرت مذاکراتی تهران و تلاش برای ایجاد مشروعیت بین المللی و التیام افکار عمومی در مورد برنامه هسته ای ایران بود. همین تجربه نشان می دهد که امروز نیز باید تمام تلاش ها برای جلوگیری از بازگشت به این وضعیت به کار گرفته شود.

به همین دلیل، جلوگیری از فعال شدن مکانیسم ماشه در صدر اولویت های سیاست خارجی ایران قرار دارد، چراکه قرار گرفتن مجدد ذیل فصل هفتم می تواند فضای سیاسی و امنیتی کشور را به شدت تحت تاثیر قرار دهد و اتفاقا شرکت وزیر امور خارجه در اجلاس وزرای سازمان همکارهای اسلامی در جده و ملاقات با تعدادی از وزرای خارجه کشورهایی که عضو شورای امنیت هستند و توجیه آنان اقدامی بجا و مناسب بود.

در این میان، پرسش مهم این است که آیا در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه، منطقه و ایران وارد دوره ای جدید از تنش خواهند شد یا خیر. مقامات ایرانی پیش تر هشدار داده اند که در صورت بازگشت قطعنامه ها و اجرای این ساز و کار، مجموعه ای از اقدامات متقابل در دستور کار قرار خواهد گرفت؛ اقداماتی که می تواند شامل خروج از پیمان عدم اشاعه هسته ای (ان پی تی) یا سایر واکنش های مشابه باشد. این روند بالقوه می تواند به منبع تازه ای برای افزایش تنش در منطقه و عرصه بین الملل بدل شود و نباید احتمال آن را دست کم گرفت.

این نشان می دهد ایران برای جلوگیری از اعمال مکانیسم ماشه اگرچه اروپایی ها را مشروع نمی داند با این حال تمام تلاشش را از طریق مذاکره دیپلماتیک، لابیگری و جلسات متعدد با اروپایی ها همچنان خود را متعهد به روند دیپلماتیک و تمام کردن بازی به صورت برد برد می داند، ولی در عین حال خود را از سایر ابزارهای سیاسی و حقوقی و کاهش تعهداتی محروم نمی کند.