روزنامه هم میهن در یادداشتی در زمینه جریان اخیر توهین یک اینفلوئنسر به شاهنامه فردوسی نوشت: از اولین مطالبی که نوشتم و در مطبوعات منتشر شد، مقاله ای پژوهشی در حوزه طنز بود که در زمان سرپرستی آقای محمد خاتمی بر موسسه کیهان، در آن روزنامه منتشر شد و پس از آن نیز بیشترین مطالبی که نوشتم یادداشت های طنز بود که در دو ستون به خامه مبارک خودم و تلغرافات عهد ناصری طی دوره اصلاحات، به صورت روزانه در دو روزنامه صبح امروز و مشارکت منتشر شد و هنوز هم از تظر تعداد، بیش از نیمی از مطالبی که طی این 40چهل و چندساله در مطبوعات منتشر کرده ام، همین یادداشت های طنز بوده است.

از طرف دیگر، دلبستگی ام به ایران و ادبیات، باعث شده که به صورتی مستمر و پیگیر و با خوانشی نقادانه به شاهنامه بپردازم (خوانش نقادانه نه به معنای منتقد) و به جد معتقدم که برای یک ایراندوست، خواندن شاهنامه نه تنها ضروری است، بلکه هر کس که شاهنامه را نخوانده باشد، درک قابل اتکایی از مفهوم ایران و ایرانی ندارد و حتی نمی داند ایران از نظر جغرافیایی کجاست (به این موضوع قبلاً در یادداشت های متعددی پرداخته ام).

اما سبب آوردن این مقدمه، ماجرایی است که این روزها فضای مجازی را بسیار از خود متاثر کرده است؛ ماجرایی که پیرامون اظهارات یک طنزپرداز در فضای مجازی، بسیار واکنش برانگیزشده و گویا حتی به تشکیل پرونده قضایی انجامیده. از آنجایی که، هم در حوزه طنز و هم شاهنامه، تا حدی کار کرده ام، گمان دارم که می توانم به عنوان یک کارشناس در این مورد اظهارنظری کم و بیش قابل اعتنا داشته باشم.

تقریباً اکثر ما بر این عقیده ایم که توسل به طنز بخشی از فرهنگ و ادبیات ما ایرانیان است و قله های ادب فارسی، از گذشته تا امروز، هر کدام به فراخور، دستی در این حوزه داشته و طبع آزمایی کرده اند و غیر از آن، مردم کوچه و بازار هم، خود طنازانی زبردستند و ضرب المثل های فارسی که هم ساخته و پرداخته ادیبان و هم برگرفته از ادبیات عامیانه است، در اکثر مواقع بر ستون طنز تکیه دارد. اما با وجود چنین سابقه ای، طنزپردازی، حوزه ای بس خطرناک است و آن هم دلیل دارد.

طنز معمولاً در 4 حوزه شکل می گیرد، حوزه مسائل جنسی و اروتیک، حوزه اجتماعی، حوزه سیاسی و حوزه دین و ارزش های معنوی. البته این چهار حوزه خط کشی شده نیست و گاهی به مانند لبه فرش که روی هم می آید، این حوزه ها با یکدیگر هم پوشانی پیدا می کنند. مسئله اما این است که در همه این حوزه ها، گاهی چنان خط قرمزهایی وجود دارد که طنزپرداز را دچار مشکل می کند و این مختص به کشور و فرهنگ ما نیست و تقریباً در هیچ جای دنیا، زمینی بی خط قرمز نمی توان یافت. مسئله این است که شرط موفقیت طنز، جسارت نادیده گرفتن خط قرمزهاست و خطر دقیقاً همین جاست.

در بالا اشاره کردم که جامعه ایرانی بسیار طنزپرداز است، ولی این را هم لازم است بگویم که با وجود این طنزپردازی عمومی، ما اصلاً دل خوشی از طنزپردازان نداریم و همین تضاد است که عجیب است. در بالا گفتم که شرط موفقیت طنز، نادیده گرفتن خط قرمزهاست، ولی جامعه ما، جامعه ایست پر از خط قرمز که بسیاری از آن ها اصلاً دیده نمی شود و فقط وقتی متوجه وجودشان می شویم که از آن ها عبور کرده ایم. خط قرمزهای قومیتی، زبانی، طایفه ای، ارزشی، شغلی و بسیار خط قرمزهای دیگر. این خط قرمزها فقط برساخته حکومت ها نیستند؛ همه ما هر روز در ساختن خطوط قرمز جدید در تلاشیم.

شما همین نشریات معدود و با تیراژ محدود را نگاه کنید؛ یک زمانی هر روزنامه ای را که ورق می زدید، حتماً حداقل یک مطلب و ستون طنز در هر کدام از آن ها می دیدید، و این غیر از کاریکاتورهایی بود که به صورت ثابت در آن ها منتشر می شد. اما الان چه؟ شاید غیر از همین یک کاریکاتور روزانه ای که در همین روزنامه می بینیم، دیگر هیچ روزنامه ای نه کاریکاتور دارد و نه ستون طنز و به واسطه همان سخن شریفه و ضرب المثل معروف، سری که درد نمی کند، دستمال نمی بندند .

حالا فکر کنید که طنزپردازی یعنی هیچ خط قرمزی را رعایت نکنی، آن هم در کشوری با این همه خط قرمز؛ خط قرمزهایی که گاهی چنان مفاهیم ارزشی و مقدسی یافته اند که مثل همین ماجرای اخیر، سخن از غیرقابل بخشش بودن به میان می آید و گفتم که فقط ما چنین نیستیم، همه جا همین است و چیزهایی در جاهای دیگر ارزش محسوب می شود که حتی در مخیله ما هم نمی گنجد.

مثلاً به دو فیلم اشاره می کنم که در فضای مجازی بسیار پربازدید بوده. یکی در آمریکا که جوانی در یک سخنرانی از سخنران می پرسد چرا در آمریکا می شود پرچم ایالات متحده را آتش زد ولی نمی شود پرچم اسراییل را آتش زد که به دلیل همین پرسش بازداشتش می کنند. یا در هندوستان که یک گاو از پشت به مردی ایستاده در خیابان شاخ می زند و مرد وقتی از زمین بلند می شود به گاوی که به او شاخ زده ادای احترام و تعظیم می کند، یا همین چند سال پیش که در روزنامه ایران، کاریکاتوری منتشر شد و کاریکاتوریست زیر آن جمله ای نوشت و استان های شمال غرب کشور برای چندین روز آشوب شد و عاقبت آن کاریکاتوریست جلای وطن کرد. واقعیت این است که ما ایرانیان، همه طنزپردازیم ولی طنزپردازان را نمی بخشیم.

نویسنده: مهرداد احمدی شیخانی