در آستانه فعال سازی مکانیزم ماشه، امروز سه شنبه دور تازه رایزنی های ایران و سه کشور اروپایی به میزبانی ژنو برگزار شد؛ آن هم در شرایطی که نه ایران و نه تروییکای اروپایی حاضر به عقب نشینی از مواضع خود نیستند. اروپایی ها پیشتر در نشست استانبول تمدید ضرب الاجل فعال سازی ماشه را به شروط ادعایی چون توقف کامل غنی سازی، توافق فوری تهران و واشنگتن و بازگشت همکاری های کامل ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی منوط کردند؛ در حالی که ایران در واکنش به کنش ادعایی تروییکای اروپایی تاکید دارد که صرفا محدودیت هایی را در ازای لغو تحریم ها بر برنامه هسته ای اش می پذیرد.

تهران تاکید دارد که نه عجله ای برای مذاکره مستقیم با امریکا دارد و نه حاضر است تحت فشار غرب، همکاری هایش با نهاد پادمانی را به دوران پیش از جنگ دوازده روزه بازگرداند. تنش ها میان ایران و غرب طی روزهای اخیر عریان تر از همیشه نیز شده است؛ تماس تلفنی روز جمعه عباس عراقچی با وزرای خارجه آلمان، فرانسه و بریتانیا که گفته می شود بدون دستاورد ملموسی پایان یافت و مطابق رایزنی های پیشین صرفا به تعیین موعد نشست امروز انجامید، خود نمادی از این فضای پرتنش در روزهای پایانی باقی مانده به منقضی شدن قطعنامه 2231 است.

در همین حال، وزرای اروپایی و مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در پیام هایی ادعایی و لحنی آمیخته با تهدید، از تهران خواسته اند تا تعامل با آژانس بین المللی انرژی اتمی را از سرگرفته و هشدار داده اند زمان به سرعت رو به پایان است و سازوکار ماشه به زودی کلید خواهد خورد مگر آنکه توافقی قابل راستی آزمایی میان ایران و اروپا حاصل شود. در همین راستا با نزدیک شدن به پایان این مهلت، گمانه زنی ها درباره آینده و شرایط پساماشه و بازگشت خودکار تحریم های شورای امنیت سازمان ملل، علیه کشورمان افزایش یافته است.

برخی تحلیلگران با تاکید بر مقاومت تهران در میانه جنگ و زیر فشار حملات اسراییل و امریکا، فعال شدن ماشه را حتمی می دانند و معتقدند ایران باید برای شرایط دشوار بازگشت تحریم ها آماده شود. گروهی دیگر اما احتمال می دهند در لحظات پایانی دو طرف ضمن نشان دادن انعطافی نسبی در مواضع شان، مهلت شش ماهه جدیدی برای تمدید قطعنامه 2231 تعریف خواهند کرد. به باور این گروه در هرحال هر رویدادی که طی روزهای آینده در نتیجه فعل و انفعالات تهران و تروییکای اروپایی رخ دهد، دیپلماسی یکی از کم هزینه ترین روش ها در یکی از حساس ترین بزنگاه ها در پرونده هسته ای ایران در سال های اخیر خواهد بود.

به این بهانه روزنامه اعتماد با هدف ارزیابی مواضع اخیر تهران و تروییکای اروپایی در شرایط پرتنش کنونی و ارایه سناریوهای احتمالی در باب شرایط پیش رو با امیرعلی ابوالفتح کارشناس مسائل سیاست خارجی گفت وگو کرده است. ابوالفتح در گفت وگویش با اعتماد ضمن تاکید بر اینکه ایران با درس گرفتن از حملات گسترده در جنگ دوازده روزه احتمالا اکنون نیز به واسطه تهدیدات اروپا درباره فعال شدن ماشه، حاضر به عقب نشینی از مواضع پیشین خود نخواهد شد. این کارشناس مسائل امریکا همزمان بر این باور است در این شرایط احتمال مصالحه حتی در دقیقه نود نیز بسیار پایین است و تهران باید خود را برای شرایط پساماشه و همزمان احتمال وقوع درگیری نظامی مجدد آماده کند. مشروح گفت وگو را در ادامه می خوانید:

امیرعلی ابوالفتح کارشناس مسائل امریکا در پاسخ به پرسش اعتماد مبنی بر احتمال عقب نشینی تهران در مقابل مطالبات ادعایی تروییکای اروپایی در روزهای منتهی به کلید خوردن ساز و کار مکانیسم ماشه خاطرنشان کرد: اگر اروپایی ها بخواهند شروطی را مطرح کنند، باید به این نکته توجه داشته باشند که ایران در جریان جنگ دوازده روزه جنگی که طی آن ارشدترین فرماندهان نیروهای مسلح به شهادت رسیدند، بخش مهمی از دارایی های هسته ای نابود شد، بسیاری از تأسیسات ایران هدف حمله قرار گرفت، زیر فشار و حملات گسترده تسلیم نشد. بنابراین بعید است که امروز و زیر فشار تهدید به فعال شدن مکانیسم ماشه، حاضر باشد به خواسته های اروپا تن دهد. به باور ابوالفتح اگر بنا بود ایران در برابر فشارهای اعمالی کوتاه بیاید، بلافاصله پس از پایان جنگ عقب نشینی می کرد.

اکنون اروپایی ها شاید تصور کنند می توانند با تهدید، ایران را به پذیرش خواسته های خود وادارند؛ اما پرسش این است که منظور از این خواسته ها چیست؟ اگر شرط اروپا صرفا همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی باشد، این خواسته اساسا جزو شروط سخت سه کشور اروپایی نیست، زیرا ایران هم اکنون نیز همکاری خود را با نهاد پادمانی متوقف نکرده و صرفا با توجه به مصوبه اخیر مجلس شورای اسلامی روند جدیدی تحت نظارت شورای عالی امنیت ملی در پیش گرفته است.

این کارشناس مسائل امریکا در ادامه گفت وگویش با اعتماد تاکید کرد: اما زمانی که صحبت از توافق با امریکا به عنوان دیگر شرط اروپا برای تمدید ضرب الاجل مکانیسم ماشه می شود، باید در نظر داشت که چنین توافقی از منظر واشنگتن به معنای غنی سازی صفر درصد، توقف توسعه برنامه موشک های بالستیک، همچنین محدودسازی آنچه ایالات متحده آن را اقدامات بی ثبات کننده ایران می نامد، قطع همکاری با نیروهای هم پیمان منطقه ای و پذیرش محدودیت های گسترده در حوزه دفاعی است.

اما واقعیت این است که ایران در شرایط جنگی، زیر بمباران و ترور، و حتی در شرایطی که به ترور عالی ترین مقامات کشور تهدید شده بود، حاضر به پذیرش چنین خواسته هایی نشد. بنابراین بعید است که اکنون و صرفا با تهدید به فعال سازی مکانیسم ماشه، به این مطالبات تن دهد. به گفته ابوالفتح بنابراین اگر شروط اروپا شامل موارد فوق باشد، امکان مصالحه حتی در دقیقه نود نیز وجود ندارد یا بسیار ضعیف خواهد بود و به احتمال قریب به یقین، مکانیسم ماشه فعال خواهد شد. اما اگر اروپایی ها در لحظات پایانی از شروط حداکثری خود عقب نشینی کنند، شاید بتوان به یک مصالحه محدود امیدوار بود.

این کارشناس مسائل سیاست خارجی در پاسخ به دیگر سوال دیگری مبنی بر پیش بینی گام بعدی ایران بعد از فعال شدن مکانیسم ماشه تاکید کرد: نمی توان به شکل دقیق کنش تهران را پیش بینی کرد، اما گمانه زنی های فراوانی در این باره مطرح شده است، از جمله آغاز مجدد فعالیت های هسته ای که بعد از حملات اخیر متوقف شده است. امریکایی ها می گویند تاسیسات اصلی ایران را نابود کردند و تهران نیز تاکنون هیچ اظهارنظری رسمی درباره ازسرگیری غنی سازی مطرح نکرده است. با این حال، با فعال شدن مکانیسم ماشه ممکن است حداقلِ واکنش ایران، ازسرگیری فعالیت های هسته ای باشد.

به گفته ابوالفتح اما سقف واکنش های احتمالی تهران می تواند بسیار فراتر باشد و خروج از پیمان عدم اشاعه هسته ای (ان پی تی) را کلید بزند. البته که خروج از (ان پی تی) معنای خاص خود را دارد و معمولا کشوری که قصد دارد به سمت ساخت سلاح هسته ای حرکت کند از این پیمان خارج می شود. بنابراین، انتخاب هر کدام از دو گزینه فوق، خواه اقدام حداقلی چون از سرگیری غنی سازی تا کنش حداکثری یعنی خروج از (ان پی تی) می تواند گزینه های احتمالی ایران باشد. در شرایط کنونی نمی توان پیش بینی کرد که تهران کدام گزینه را انتخاب خواهد کرد؛ اما تجربه نشان داده که ایران معمولا در به فشار با فشار پاسخ می دهد.

ابوالفتح در پاسخ به دیگر سوال اعتماد در باب ارزیابی نوع همکاری تهران با نهاد پادمانی بعد از بازگشت تحریم های تعریف شده ذیل قطعنامه 2231 بر اثر فعال سازی ماشه گفت: توجه داشته باشید که فعالیت های هسته ای ایران صرفا به غنی سازی محدود نمی شود. ایران علاوه بر غنی سازی، دارای نیروگاهی اتمی در بوشهر است؛ نیروگاهی که همواره زیرنظر نهاد پادمانی فعالیت می کند. لذا چه ایران غنی سازی خود را ادامه دهد یا ندهد، همکاری های پادمانی ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی در خصوص نیروگاه بوشهر به قوت خود باقی است. همچنین ایران پروژه هایی برای احداث نیروگاه های جدید در دست اجرا دارد که آن ها نیز به نظارت و همکاری با نهاد پادمانی نیازمندند. به باور ابوالفتح تا زمانی که ایران عضو معاهده ان پی تی باشد، این همکاری ها ادامه خواهد داشت؛ اما در صورت خروج از ان پی تی، تمامی مراودات و تماس های ایران با نهادهای پادمانی قطع خواهد شد.

با این حال، حتی اگر ایران قصد ازسرگیری غنی سازی را نداشته باشد، الزام و ضرورت همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی به دلیل فعالیت های نیروگاه ها و سایر الزامات فنی همچنان وجود دارد. نکته مهم این است که پس از حمله امریکا و اسراییل به تأسیسات ایران، شرایط کاملا تغییر کرده است. مراکز نگهداری مواد شکافت پذیر مورد حمله قرار گرفتند؛ رخدادی که در جهان سابقه زیادی ندارد. در چنین شرایطی بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی که قصد ورود به ایران را دارند، باید از نظر ایمنی تحت پوشش باشند و کشور میزبان موظف است امنیت آن ها را تضمین کند. بنابراین لازم است مذاکراتی انجام شود تا مشخص گردد بازرسان در شرایط جدید با چه تجهیزاتی وارد کشور شده، چه تدابیر حفاظتی برایشان در نظر گرفته می شود، در کجا مستقر خواهند شد و دوربین ها در چه نقاطی نصب می شوند.

این کارشناس مسائل امریکا در ادامه گفت وگویش خاطرنشان کرد: امریکایی ها ادعا می کنند سایت فردو نابود و زیر کوه مدفون شده است. حال پرسش این است که آیا امکان ورود بازرسان به سالن های زیرزمینی باقی مانده است یا خیر؟ اگر چنین امکانی وجود نداشته باشد، دوربین ها در کجا نصب خواهند شد و اساسا چه چیزهایی باید مورد بازرسی قرار گیرد؟ اینها مسائلی است که نیاز به بازبینی و توافقات جدید دارد.

مذاکرات اخیر ایران با معاون آقای رافائل گروسی دبیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی نیز در همین چارچوب انجام شده است؛ یعنی بازتعریف پروتکل های نظارتی و ایمنی در شرایط پس از حمله، آن هم در حالی که آژانس بین المللی انرژی اتمی این حمله را محکوم نکرده و همین امر موجب نارضایتی شدید ایران از بی عملی نهاد پادمانی شده است. به گفته ابوالفتح در مجموع، شرایط فعلی با گذشته تفاوت اساسی دارد.

دیگر سالن ها و تجهیزات سابق به همان شکل وجود ندارند که بازرسان بتوانند به سادگی دوربین نصب کنند یا بازدید انجام دهند. از این رو مناسبات تهران و آژانس بین المللی انرژی اتمی وارد دوره ای جدید شده است. پس از بازگشت تحریم های شورای امنیت و فعال شدن مکانیسم ماشه، این همکاری ها قطعا پیچیده تر خواهد شد. این کارشناس مسائل سیاست خارجی همچنین تاکید کرد: اگر ایران تصمیم بگیرد تا در برابر کنش مخرب اروپا گزینه انتقام جویانه را برگزیند، چنین گزاره ای ممکن است در حوزه های فراتر از برنامه هسته ای تاثیرگذار باشد.

ابوالفتح در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر احتمال وقوع سناریوی احتمالی رویارویی در شرایط پرتنش کنونی میان ایران و غرب تشریح کرد: از نظر من احتمال وقوع درگیری نظامی مجدد همچنان وجود دارد؛ دلیل اصلی آن نیز این است که اهداف جنگ دوازده روزه برای طرف مقابل محقق نشد. در جریان حمله اسراییل، سه سطح هدف برای ایالات متحده و اسراییل تعریف شده بود: هدف حداقلی، میانی و حداکثری. هدف حداقلی این بود که توان هسته ای و موشکی ایران به طور کامل از بین برود تا از منظر این دو بازیگر دیگر تهدیدی برای صلح و امنیت جهانی، به ویژه برای اسراییل، وجود نداشته باشد.

این هدف محقق نشد. حتی گزارش هایی وجود دارد که حملات به تاسیسات هسته ای ایران، برنامه هسته ای کشور را به طور کامل نابود نکرده است. برکناری مقام ارشد وزارت دفاع امریکا در همین چارچوب قابل تبیین است. این کارشناس مسائل امریکا در ادامه تشریح این اهداف تصریح کرد: هدف میانی آن ها این بود که ایران پس از جنگ رفتار خود را تغییر دهد؛ یعنی اعلام آمادگی کند که غنی سازی را کنار گذاشته و گزینه مذاکره را انتخاب کند. این نیز محقق نشد و سخنان اخیر مقام معظم رهبری نشان داد رویکرد ایران پس از جنگ تغییر نکرده است. به گفته ابوالفتح هدف حداکثری نیز همان پروژه ادعایی براندازی بود که آن نیز تحقق نیافت.

با توجه به ناکامی این اهداف، تحلیل من این است که احتمال اقدام نظامی مجدد وجود دارد. زمان و مکان آن مشخص نیست و حتی ممکن است شیوه رویارویی نیز متفاوت باشد و مشابه جنگ دوازده روزه نباشد.

این کارشناس مسائل سیاست خارجی در ادامه گفت: بر همین اساس، مسوولان و تصمیم گیرندگان در همه سطوح از حوزه های نظامی و امنیتی تا اقتصادی، مدیریتی، سیاسی و فرهنگی باید این تصور را داشته باشند که وقوع جنگی دیگر محتمل است. البته این بدان معنا نیست که کشور باید همه فعالیت هایش را متوقف کند بلکه این گزاره هشداری برای هوشیاری مسوولان است. به گفته ابوالفتح نکته مهم دیگر، توان بازدارندگی ایران است. تا زمانی که این توان به قوت خود باقی باشد و کشور بتواند پاسخ متناسبی به هرگونه حمله احتمالی بدهد، احتمال جنگ کاهش می یابد، اما هرگز به صفر نمی رسد.

البته ناگفته نماند که توان بازدارندگی ایران نه آنقدر ضعیف است که حمله را قطعی کند و نه آنقدر قوی که خطر را به صفر برساند؛ این احتمال با شرایط زمانی و مکانی تغییر خواهد کرد. اما تجربه نشان داده که اگر حمله ای مجدد رخ دهد، ممکن است با شیوه ای متفاوت انجام شود. در جنگ دوازده روزه، هدف این بود که ابتدا حملات نظامی صورت گیرد و سپس آشوب های خیابانی آغاز شود. این بار احتمال دارد مسیر معکوس باشد؛ یعنی ابتدا تلاش کنند تا به اعتراضات اجتماعی و تحرکات میدانی دامن زده و سپس وارد فاز نظامی شوند. به همین دلیل، تصور کنار گذاشتن گزینه نظامی از دستور کار ایالات متحده و اسراییل با سیاست های کلان آن ها چندان همخوانی ندارد.

این کارشناس مسائل امریکا در پاسخ به دیگر سوالی مبنی بر اهرم های ایران برای مقابله با سناریوی فوق تاکید کرد: در این زمینه باید به سه رکن اساسی اشاره کرد که در مجموع، قدرت بازدارندگی کشور را شکل می دهند و هرکدام به تنهایی کافی نیستند، بلکه باید در کنار هم تقویت شوند. رکن نخست، کاهش آسیب پذیری اقتصاد در برابر تحریم ها است. هرچه اقتصاد کشور در برابر تحریم ها مقاوم تر و آسیب ناپذیرتر شود، اثرگذاری فشارهای خارجی کاهش می یابد و بازدارندگی ایران افزایش پیدا می کند.

این امر مستلزم مجموعه ای از اقدامات گسترده است؛ از اصلاحات مالی و کشاورزی و توسعه زیرساخت های صنعتی گرفته تا تنوع بخشی به شرکای تجاری، بهبود نظام واردات و صادرات و ده ها اقدام دیگر در حوزه های اقتصادی. به باور ابوالفتح اما رکن دوم، بنیه دفاعی و نظامی کشور است که این موضوع صرفا به توان سخت افزاری محدود نمی شود و نباید آن را فقط به موشک و پهپاد تقلیل داد؛ بلکه ابعاد نرم افزاری آن نیز اهمیت دارد.

به این معنا که جامعه باید این احساس را داشته باشد که در صورت تهاجم خارجی، دفاع از میهن یک اصل ملی است؛ فارغ از اینکه کسی منتقد یا موافق نظام سیاسی حاکم باشد، اصل دفاع از کشور باید به عنوان یک ارزش مشترک تلقی شود. ابوالفتح در ادامه با اشاره به رکن سوم تصریح کرد این رکن مهم نیز ایجاد و تقویت اجماع ملی است. این اجماع باید میان جریان های مختلف سیاسی، علی رغم همه اختلافات، شکل بگیرد. تحقق این هدف مستلزم شنیده شدن صدای مردم، توجه به مطالبات آن ها و ایجاد پیوندی واقعی میان حاکمیت و بخش های منتقد و حتی بخشی از اپوزیسیون است؛ حتی آن بخش از مخالفانی که در خارج از کشور حضور دارند، می توانند در تقویت ظرفیت های ملی مشارکت داشته باشند. به باور این کارشناس مسائل سیاست خارجی بازدارندگی صرفا به موشک و پهپاد خلاصه نمی شود؛ اگر ارکان دیگر تضعیف شوند، توان نظامی به تنهایی کفایت نخواهد کرد.

همانطور که در جنگ دوازده روزه نیز مشاهده شد، کشور دچار قحطی مواد غذایی نشد، کمبود بنزین رخ نداد و بسیاری از کسب وکارها تا حدودی به فعالیت خود ادامه دادند. از سوی دیگر، دفاع ملی به صورت گسترده فعال شد و در بالاترین سطح سیاسی، اجماع قابل توجهی برقرار گردید. تجربه نشان داد که همین الگو اگر حفظ و تقویت شود، می تواند به عنوان یک اهرم بازدارنده عمل کند و حتی اگر بازدارندگی مطلق ایجاد نکند، دست کم به کوتاه تر شدن زمان درگیری و کاهش خسارات کمک خواهد کرد.