فرارو محسن صالحی خواه؛ این روزها عبارت تغییر پارادایم محل دعوا شده است. آخرین نمونه از مطالبه تغییر پارادایم، بیانیه جبهه اصلاحات است که می توان ایرادهای شکلی و ماهوی به آن گرفت. این بیانیه را باید کنار بیانیه 180 اقتصاددان و استاد دانشگاه (17 تیر)، بیانیه 78 دیپلمات درباره لزوم ایجاد تحول جسورانه در سیاست خارجی (20 مرداد)، سخنرانی اخیر حسن روحانی (22 مرداد) و مقاله محمدجواد ظریف در فارن پالیسی (25 مرداد) بگذاریم. تمام آن ها با واکنش هایی بسیار تند مواجه شدند. بیایید تصور کنیم این صحبت ها و بیانیه ها وجود ندارند. با وضعیت فعلی کشور قرار است چه کنیم؟ خروج از این وضعیت نیازمند گرفتن تصمیم هایی بسیار سخت است. برای ترسیم وضعیت، 12 پرسش سخت مطرح می کنیم که پاسخ هایشان تعیین کننده است.

22 سال از باز شدن پرونده هسته ای ایران می گذرد. جنگ اخیر، نقطه عطف این قصه طولانی بود. یکبار برای همیشه، باید هزینه فایده این برنامه را بسنجیم. چه نیاز هایی داریم و ظرفیت مان چقدر است؟ قطعاً کشور ما هم به برق هسته ای، امکان تولید رادیوایزوتوپ های حیاتی برای بیماران، آب شیرین کن ها و دیگر مزایای این صنعت نیاز دارد. اما هیچ کشوری مثل ما در دنیا با این چالش ها بر سر موضوع هسته ای روبرو نشده است. باید شجاعانه روندی که از دهه هفتاد آغاز شده و به امروز رسیده را مرور کنیم. روندی که فقط هسته ای نیست. چالش هسته ای بخشی از مشکلات ایران و نظام بین الملل بوده نه همه آن. بعضی مسائل دیگر وجود دارد که نمی توان به آن ها پرداخت. با توجه به تهدیدنمایی از ایران در مسائل مختلف، مسئله هسته ای به عنوان نقطه فشار انتخاب شد. تمام این ها مربوط به گذشته است. امروز و در نقطه ای که ایستادیم، با توجه به نیازها، ظرفیت و شرایط کشور، برنامه هسته ای را چگونه باید پیش ببریم؟

در جنایتکار بودن رژیم اسراییل شکی نیست. از زمان آغاز جنگ در غزه پس از 7 اکتبر، بدون حساب کردن شهدای غیرنظامی در لبنان، 62 هزار نفر در حملات اسراییل کشته شدند. در جنگ 12 روزه بیش از 1000 نفر شهید شدند که اکثر آن ها غیرنظامی بودند. سیاست جمهوری اسلامی ایران در قبال اسراییل قرار است چه تغییری بکند؟ قرار است ایران پشتیبان تشکیل کشور فلسطین باشد یا همین مسیر فعلی را ادامه دهد؟

سیاست منطقه ای ایران نیز به بازنگری نیاز دارد. پس از 7 اکتبر بسیاری مسائل در خاورمیانه تغییر کرد. اما تا پیش از آن را نیز باید جسورانه و با شجاعت مورد توجه قرار بدهیم. ایران مسیری به نام مقاومت را در منطقه پیش می برد. مسیری که تا سال ها مبتنی بر ارتباط با ملت ها بود و نه دولت ها. دولت ها به خاطر ضعف یا احساس نیاز، تا نقطه ای با این سیاست همراهی می کردند. اما امروز به نظر نمی رسد چنین نظری داشته باشند. آخرین کارکرد این جریان مقابله با جریان تروریسم تکفیری بود. برخی این جریان مقاومت را عامل بازدارندگی متقارن می نامند و معتقدند عامل فشاری برای مقابله با تهدید اسراییل بود. پس از 7 اکتبر، تحولات روی دور تند رفت. سوریه سقوط کرد. دولت عراق به عنوان نزدیک ترین دولت به تهران، تمایلی ندارد مسیر پیشین را ادامه دهد. لبنان در لبه جنگ داخلی و منازعات مسلحانه ایستاده چرا که دولت می خواهد حزب الله را خلع سلاح کند. جنگی که تحلیلگران معتقدند داخلی نمی ماند و با ورود آمریکا و اسراییل هم همراه می شود. این سیاست منطقه ای که زمانی برای جمهوری اسلامی کارکرد داشت اما 7 اکتبر آن را از بین برد و در نهایت کار به جنگ مستقیم رسید.

برای ساختار سیاسی ایران باید مردم ایران در اولویت باشند. این یک اصل است که نمی توان آن را نادیده گرفت. پس از جنگ 12 روزه، جریان تندروی داخلی وقتی موضوع امت ملت وسط کشیده شد، از این در داخل آمد که برخی دارند این دوگانه را ایجاد می کنند. در حالی که پرداختن به این موضوع، واکنشی به کنش ها و نظریه پردازی های پیشین آن ها بود. قرار نیست مردم ایران زیر سنگین ترین فشارها قرار داشته باشند چرا که برخی معتقدند ملت ذیل امت قرار دارد. همان طور که ایران تنها انتخاب ماست، ملت ایران هم باید نخستین انتخاب حاکمان ما باشد. زمانی که اسراییل و آمریکا به ایران حمله کردند، این مردم ایران بودند که وارد طراحی آن ها نشدند. شاید امروز از سیاستمدار تا رسانه های عمومی این عدم ورود مردم را پای مسائلی غیرواقعی فاکتور کنند، اما جنگ 12 روزه نشان داد در نهایت این مردم ایران هستند که برای ایران می مانند.

بیدل دهلوی غزلی دارد که یک مصرع آن وصف حال دقیق امروز و دیروز ماست. آنجایی که می گوید: مرکز افتاد برون بس که شد این دایره تنگ. موضوع عرصه سیاست داخلی را از دریچه قصه عدم کفایت سیاسی رییس جمهور ببینیم. تندروها معتقدند پزشکیان باید از این جایگاه برکنار شود. برای این کار هم ابزار قانونی در اختیار دارند. برخلاف بسیاری، فکر می کنم اتفاقاً به جریان افتادن این طرح و شکل گرفتن بحث های جدی و بدون پرده پوشی در مجلس بسیار اتفاق مبارکی ست. شاید یک قدم از گول زدن خود دور شویم. اما بعد به این فکر می کنم که دقیقا کدام نمایندگان ملت قرار است رییس جمهور را استیضاح کنند و در نهایت رای به عدم کفایتش بدهند؟ مجلسی که حداقلی ترین پارلمان تاریخ ایران است؟ مجلسی که در انتخابات دور اول آن 40 و در دور دوم 8 درصد مردم شرکت کردند؟ اگر نتایج دور دوم انتخابات زودهنگام 1403 را ملاک قرار بدهیم، این مجلس نماینده کدام مردم است؟ پایگاه رای پزشکیان، جلیلی یا 51 درصدی که رای ندادند؟ مجلس فقط یک نمونه است. همین امروز فردی رییس جمهور کشور است که برای انتخابات مجلس 1402 رد صلاحیت شده بود و بعد در بازنگری تایید صلاحیت شد. از چند روز قبل فردی دبیر شورایعالی امنیت ملی کشور است که دو بار در سال های 1400 و 1403 با دلایلی که قاعدتاً باید او را خانه نشین می کرد، رد صلاحیت شد. معیار این غربال کردن ها چیست؟

شاید این کلیدی ترین سوال در میان این پرسش های سخت باشد. مردم ایران امروز و در سال 1404 چگونه فکر می کنند؟ تغییرات گسترده جامعه ایران امکان کتمان ندارد، نیاز به پذیرش دارد. حکمرانان باید از جامعه جلوتر باشند نه عقب تر. همانطور که فعالان سیاسی باید از جامعه جلوتر باشند. برای پذیرش خواسته های مردم، نیاز اول شنیدن آن ها و گفتگوست. اگر نه، می توان به راحتی به سبک کیهان و امثال آن ها، برچسب فریب خورده، دنباله داخلی دشمنان، ضدانقلاب، بازی کننده در پازل دشمن و ... به این افکار زد و صورت مسئله را پاک کرد.

این روزها در پاسخ به احتمال استفاده طرف های اروپایی از اسنپ بک، این گزاره را می شنویم که به خاطر تحریم های یک جانبه آمریکا علیه ایران، بازگشت قعطنامه های شورای امنیت تاثیر اقتصادی خاصی بر کشور ندارند. تخصص اقتصادی ندارم و اهل فن باید در این حوزه نظر بدهند. اما می توانم این سوال را بپرسم که دقیقاً قرار است با این تحریم های فلج کننده که همین امروز با آن ها دست به گریبان هستیم، چه کنیم؟! آن زمان که حریف تحریم روی تحریم می گذاشت و نسبت به آن بی توجهی می شد، باید این روز را می دیدیم.

امروز حتی فروش نفت ایران به چین که ترامپ تهدید کرده آن را به صفر می رساند، از کانال های غیررسمی انجام می شود. چرا چین باید تجارت 582 میلیاردی خود با آمریکا (آمار 2024) که بخش غالب آن صادرات به ایالات متحده بوده را به خاطر تجارت با ایران به خطر بیاندازد؟ خسارت 1 تریلیون و 200 میلیارد دلاری این تحریم ها را چگونه قرار است جبران کنیم؟ این تحریم ها در تمام شئون زندگی ما ایرانیان از قطع ارتباط دانشگاه ها با مراکز علمی خارجی تا محروم شدن از تکنولوژی، فرسودگی زیرساخت ها و حوزه های دیگر تاثیر خود را نشان می دهد.

آمریکا سلطه گر است. شکی در این موضوع نداریم. اصلاً سوابق آمریکا اجازه نمی دهد به این موضوع شک کنیم. اما کمتر کشورهایی هستند که شرایطی شبیه ایران دارند. بخشی از مشکلات ایران مربوط به این می شود که پرونده های میان دو طرف طی سال ها همواره در هم پیچیده تر شد. در حالی که ابزار این تقابل را در اختیار نداشتیم. اخیراً وزیر امور خارجه در برنامه ماجرای جنگ که اجازه پخش از صداوسیما پیدا نکرد چه گفت؟ در جریان مذاکرات با کشورهای منطقه گفته بود موشک های ما که به خاک آمریکا نمی رسد، اما پایگاه های آمریکا اطراف ما زیاد است که در کشورهای شماست. این نقطه پایانی توان ما محسوب می شود. می توانیم در نهایت به منافع آمریکا در منطقه و تاسیسات آن آسیب های جدی بزنیم و آسیب های جدی دریافت کنیم. در حوزه رفع تحریم ها، گفته می شود که ما محدودیت در حوزه هسته ای را می پذیریم اما تمام تحریم ها باید رفع شود. تلخ است اما چرا تحریم هایی که با موضوعات مختلف بر ما اعمال شده با گفتگوهای هسته ای برطرف شود؟ مشکلات جامع و گستره تحریم های در هم تنیده، نیاز به مذاکره جامع دارد که امروز امکان جواب ندادن این روند هم زیاد است.

درد اینجاست که افتادن ایران در این چاه عمیق، به حساب واقع گرایی گذاشته می شود. تفاوت زیادی بین در اختیار داشتن ابزار قدرت و تصور در اختیار داشتن آن ها وجود دارد. این نگاه همین امروز هم وجود دارد. نگاهی که معتقد است نظم جهانی پس از جنگ بین الملل دوم در حال فروپاشی ست و ایران باید در این فضا نقش آفرین باشد. هیچ کس منکر تغییر سازوکارهای نظام بین الملل به خصوص پس از پایان جنگ سرد و آغاز هزاره سوم نیست. جهانی که به سوی فضای پساقطبی حرکت می کند و بازیگران دولتی و غیردولتی قدرتمندی دارد. ما کجای این تغییر سازوکار و فضای بعد از آن هستیم؟ ما بازیگران مفرد این فضا هستیم؟ اگر ما بخشی از این نظام جهانی هستیم، باید به اندازه ابزار و ظرفیت خود بازیگری کنیم و بخشی از روندها باشیم نه بخشی از مشکلات. اگر هم نیستیم که نیازی به تغییر نیست.

ایران دارای یک جمعیت دیاسپورای میلیونی، متفرق در اقصی نقاط جهان است. معمولاً در بزنگاه انتخابات ها، درباره ایرانیان خارج از کشور زیاد می شنویم. گاهی در بزنگاه های بحران های اقتصادی هم از آن ها یاد می شود. با این هدف که بیایند و در کشور سرمایه گذاری کنند. در حالی که وقتی با آن ها درباره این موضوع رو در رو صحبت کنید، می بینید که از این نگاه آزرده هستند. این جمعیت میلیونی مهاجر، به دلایل مختلفی ایجاد شده و تعداد آن نیز قابل توجه است. ظرفیت های علمی و اقتصادی آن ها نیز قابل توجه است. اما زمانی کشور می تواند از این ظرفیت ها استفاده کند که ارتباط و دیالوگ میان داخل و خارج برقرار باشد. عفو عمومی صادر شود و ایرانیان خارج بدون ذره ای ترس که دلایلی موجه و ناموجه دارد، بتوانند به کشور تردد کنند. موضوع ایرانیان خارج از کشور یک موضوع فرادستگاهی و حاکمیتی است که باید مورد توجه قرار بگیرد. تا زمانی که این دیالوگ برقرار نشود و تغییراتی اساسی برای حل مشکلات آن ها اتفاق نیافتد، ایران برای همه ایرانیان صرفاً یک شعار باقی خواهد ماند.

اخیراً پس از صحبت های رییس شورای اطلاع رسانی دولت درباره زندانیان سیاسی، موجی به راه افتاد و یک پرسش به وجود آمد. زندانی سیاسی کیست و زندانی امنیتی کیست؟ آن ها چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟ آیا افراد به صرف این که انتقاداتی هرچند تند مطرح کرده باشند، مجرم امنیتی هستند؟ چون تا جایی که می دانیم به فردی مانند مصطفی تاجزاده که یک فعال سیاسی شناخته شده است، با فردی که برای یک کشور خارجی جاسوسی کرده، به یک چشم نگاه می شود. این مفاهیم نیاز به بازتعریف جدی دارد. عفو زندانیانی که اقدام به جاسوسی، خرابکاری و ترور نکردند، قدمی مثبت است. بسیاری خطوط قرمز در کشور ما مصنوعی و مولود تعاریف سلیقه ای از مسائل مهمی مانند امنیت و منافع ملی در کنار امنیت روانی جامعه هستند. در حالی که این خطوط قرمز مصنوعی، دور مسائلی بسیار مهم کشیده شدند.

آشتی ملی شعار زیبایی مانند ایران برای همه ایرانیان است. در نگاه اول خوب به نظر می رسد و دوست داشتنی ست. علاقمند به تحقق آن می شویم. اما رسیدن به آن بسیار سخت است. زمانی که آشتی ملی مطرح می شود، برخی آن را در همان چارچوب اصلاح طلب و اصولگرا تعریف می کنند. دوگانه اصلاح طلب و اصولگرا سال هاست که دیگر وجود ندارد. ما باید این مفهوم را جا بیاندازیم که یک ملت به نام ملت ایران وجود دارد که اعتقاد به برخی مسائل و باورها در دل این ملت، باعث برتری پیدا کردن گروهی بر گروه های دیگر نمی شود. این جامعه مطالباتی دارد و باید شنیده شود. حتی ممکن است ما اشتباه کنیم و جامعه مطالبه ادامه همین سیاست ها را داشته باشد. اما دسترسی به پاسخ این سوال، از توجه به جمعیت راهپیمایی روز قدس، مراسم تشییع شهدا یا جشن 10 کیلومتری غدیر رخ نخواهد. گاهی از بعضی تریبون ها به خصوص از سوی ائمه جمعه با صراحت و جدیت مردم به گروه های خودی و غیرخودی، مومن و غیرمومن، انقلابی و غیرانقلابی تقسیم می شوند. در حالی که این دسته بندی ها خطاست. جنگ 12 روزه این حقیقت را برای ما بیش از پیش آشکار کرد.