فرارو- طناز سادات حسینی فر، مشهد، یکی از کلیدی ترین شهرهای ایران، با بحران آب روبه روست؛ بحرانی که ریشه در حقابه ای دارد که طالبان برای ایران محدود کرده است. حالا معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا اظهاراتی در مورد افزایش پیگیری ها برای دریافت حقابه از افغانستان داشته است.

به گزارش فرارو، با ساخت سد پاشدان در مسیر رودخانه هریرود، مهم ترین منبع آب شرب مشهد خشک شد؛ وضعیتی که در برخی دیگر از شهرهای مرزی ایران نیز تکرار شده است، از حقابه هیرمند تا دیگر نقاط مرزی. اختلاف با افغانستان بر سر حقابه موضوع تازه ای نیست و از سال 1351 با بسته شدن پیمان دلتا وجود داشته، اما در بحران فعلی آب شدت یافته است. در این شرایط، پرسش جدی این است: چگونه می توان میان امنیت آبی و روابط سیاسی با همسایگان توازن برقرار کرد و به داد شرق ایران رسید؟

منازعات بر سر حقابه استان های شرقی ایران از افغانستان از سال 1309 آغاز شد و در سال 1351 با تشکیل کمیسیون دلتا قراردادی برای سهم ایران و دریاچه هامون به امضا رسید. با این حال، ناآرامی های افغانستان و تغییر سیاست های داخلی ایران باعث شد مفاد قرارداد تا حد زیادی فراموش شود. در سال 1380 سازمان ملل هشدار داد که هامون در حال محو شدن است و در 2014 مسیر هیرمند توسط افغانستان تغییر یافته و چند سد ساخته شد، نشان دهنده این است که بحران آب امروز فراتر از یک چالش محیط زیستی است.

زمستان گذشته، پس از ساخت و آبگیری سد پاشدان در حوضه مرزی هریرود، سخنگوی صنعت آب ضمن انتقاد از اقدام یک جانبه افغانستان اظهار کرد: مردمانی که در یک حوضه آبریز زندگی می کنند سرنوشت مشترکی دارند و هرگونه اقدام محدودکننده در این حوضه، بر تمامی ساکنان آن اثر می گذارد. او افزود که این اقدام باعث کاهش جریان طبیعی رودخانه و وارد آمدن خسارت های اجتماعی و زیست محیطی قابل توجه به مناطق پایین دست، به ویژه در تأمین آب شرب شهر مشهد شده است.

با گذشت زمان، بحران آب در ایران و به ویژه در بخش شرقی کشور جدی تر شد و نشان داد که یک مشکل محیط زیستی می تواند به تنش های دیپلماتیک و منطقه ای تبدیل شود. کامران یگانگی، پژوهشگر مطالعات استراتژیک خاورمیانه، در این باره توضیح داد: بحران آب عملاً سیاست گذاری انرژی را مشروط کرده و هرگونه اختلال در تأمین انرژی، به بحران ثانویه در حوزه آب منجر می شود. به عبارت دیگر، امنیت آبی و امنیت انرژی در این منطقه در هم تنیده اند.

نکته ای که کمتر به آن پرداخته شده، تأثیر رشد جمعیت بر تشدید بحران آب است. مشهد، به عنوان یکی از مهم ترین شهرهای بخش شرقی ایران، پس از تهران، دومین کلانشهر پرجمعیت کشور است. همزمان با افزایش جمعیت، فشار بر منابع آب و زمین در این منطقه افزایش یافته و پیامدهای جدی از جمله فرونشست زمین و افت سطح آب های زیرزمینی مشاهده می شود.

باید توجه داشت هنگام عقد قرارداد دلتا، جمعیت ایران حدود 33 میلیون نفر بود، در حالی که اکنون این رقم به بیش از 80 میلیون نفر رسیده است. در این زمینه، یک کارشناس انرژی هشدار داد: نمی توان اجازه داد که چرخه باطل افزایش جمعیت، افزایش مصرف و تأمین منابع به هر قیمت ادامه یابد.

همچنین مژگان جمشیدی، فعال محیط زیست، با تأکید بر گسترش جمعیت در ایران، سیستان و بلوچستان و همچنین افغانستان و مشهد، گفت: افزایش جمعیت به معنای افزایش تقاضای آب است و متأسفانه دیپلماسی ما در مدیریت رودخانه های مرزی ناکافی بوده است. فرصت و انرژی لازم برای گفت وگو و همکاری با کشورهای همسایه در زمینه منابع آبی، که امروز به یک چالش جدی امنیت زیستی شرق ایران تبدیل شده است، به طور مؤثر مورد استفاده قرار نگرفته است.

وضعیت تامین آب شرب مشهد به نقطه بحران رسیده و محمد جوانبخت، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا، از افزایش پیگیری ها برای دریافت حقابه هیرمند خبر داده است. با این حال، پس از سال ها ضعف در دیپلماسی آب، بازپس گیری حقابه از طالبان چالش برانگیز به نظر می رسد.

مژگان جمشیدی، با اشاره به اهمیت تغییر سیاست های توسعه ای و تقویت دیپلماسی گفت: اهرم های سیاسی و اقتصادی برای دفاع از حقابه ایران وجود دارد، اما تمرکز پنجاه ساله کشور بر غنی سازی مانع سرمایه گذاری در زیرساخت های پایدار آب، گردشگری و صنعت شده و بحران های زیست محیطی و اقتصادی را تشدید کرده است.

مسائل فرامرزی این بحران را پیچیده تر کرده است. ساخت سدهای پاشدان و سلما توسط افغانستان، تهدید مستقیم برای تامین آب مشهد و سایر مناطق خراسان است. سد پاشدان با ظرفیت 45 میلیون مترمکعب و سد سلما با ظرفیت حدود 640 میلیون مترمکعب، بخشی از حقابه ایران را محدود کرده اند. کارشناسان هشدار می دهند که برداشت بیش از 70 درصد آب یک حوضه، اکوسیستم را نابود می کند.

کامران داوری، استاد دانشگاه فردوسی، می گوید: بخش عمده آب شرب مشهد از هریرود تأمین می شود و این پروژه ها تهدیدی جدی برای بیش از دو میلیون نفر هستند. فداحسین مالکی، نماینده زاهدان، نیز تاکید کرد: حقابه هیرمند یک معاهده بین المللی است، اما طالبان تعهد کافی ندارند و دیپلماسی آب ایران ضعیف بوده است. تالاب هامون که زمانی جزو تالاب های منحصر به فرد جهان بود، امروز به خشکی مفرط گرفتار شده است.