در حافظه عمومی جهان، آدولف هیتلر بیش از هر چیز با خشونت، جنگ و جنایت شناخته می شود؛ دیکتاتوری که اروپا را به آتش کشید و میلیون ها انسان را به کام مرگ فرستاد.

به گزارش ایران، اما در پس این چهره خشن و سنگدل، تصویری دیگر نیز وجود دارد: تصویر مردی که شب ها در خلوت، با کتاب هایش به سر می برد، صفحات را خط خطی می کرد و در حاشیه شان درباره رهبری ، نبوغ و سرنوشت ملت ها یادداشت می نوشت. کتاب هیتلر و کتابخانه شخصی اش/ Hitler's Private Library: The Books That Shaped His Life نوشته تیموتی ورینگ رایبک پرده ای تازه از شخصیت پیچیده و پرتناقض هیتلر برمی دارد.

ورینگ رایبک، با رویکردی دقیق و در عین حال ژورنالیستی، سراغ کتابخانه شخصی هیتلر رفته و تلاش کرده است از خلال آن، شخصیت پیچیده و پرتناقض او را مورد واکاوی قرار بدهد. شاید کمتر کسی بداند که هیتلر در طول زندگی اش صاحب مجموعه ای عظیم از کتاب ها بود؛ حدود 16 هزار جلد. از این میان، حدود 1200 جلد پس از جنگ جهانی دوم به دست کتابخانه کنگره آمریکا در واشنگتن رسید و هنوز هم آنجا نگهداری می شود. این کتاب ها دامنه گسترده ای از موضوعات مختلفی نظیر: فلسفه، تاریخ و ادبیات تا رمان های عامه پسند، نمایشنامه ها، متون نظامی و آثار نژادپرستانه را در برمی گیرند.

این حجم از کتاب ها در کنار شهرت نازی ها به کتاب سوزی، تناقضی تکان دهنده می آفریند. چگونه می توان رهبر رژیمی را تصور کرد که در میدان ها کتاب می سوزاند، اما در خلوت خود هزاران جلد کتاب گرد می آورد و هر شب تا دیروقت به مطالعه می پردازد؟ رایبک می کوشد همین تناقض را بررسی کند و نشان دهد که کتاب ها نه فقط سرگرمی، بلکه بخشی از سازوکار ذهنی و سیاسی هیتلر بودند.

برای فهم اهمیت این کتابخانه باید به فضای اوایل قرن بیستم بازگشت. در آن سال ها، فرهنگ خودآموختگی در اروپا رونق گرفته بود. مجموعه های ارزان قیمت همچون کتابخانه اوری من یا کلاسیک های جهانی به طبقات پایین امکان می دادند تا با آثار بزرگ اندیشمندان جهان آشنا شوند. هیتلر نیز محصول همین موج بود؛ سربازی از جنگ جهانی اول که در آپارتمان کوچک مونیخی اش نخستین وسیله ای که خرید یک قفسه کتاب بود.

کتابخانه هیتلر در آغاز پر بود از تاریخ های نظامی، خاطرات و البته آثار اندیشمندان بزرگی چون مونتسکیو، روسو و کانت. در کنار اینها، نوشته های فیلسوفان یهودستیز و نظریه پردازان توطئه نیز قرار داشت. از همان زمان، هیتلر در حال ساختن چهره ای تازه از خود بود: یک خودساخته افراطی که می خواست ضعف های تحصیلی اش را جبران کند تا بتواند در فضای فرهنگی آلمان وایماری نقشی سیاسی ایفا کند.

در این مسیر، دیتریش اِکارت نقشی کلیدی ایفا کرد. او روزنامه نگار، شاعر، نمایشنامه نویس و سیاستمدار آلمانی بود که با ایده ها و نوشته هایش، هیتلر را در مسیر تندروی سیاسی و ملی گرایی شدید هدایت کرد. اکارت از اعضای اولیه حزب نازی به شمار می رفت، از سال 1921 تا 1923 سردبیر روزنامه فولکیشِر بئوباختر بود و در نوامبر 1923 در کودتای مونیخ شرکت کرد.

آموزه ها و دیدگاه های او چنان تأثیری بر هیتلر گذاشت که سال ها پس از مرگش، در رفتار و سخنان پیشوا بازتاب یافت. دیتریش اِکارت سرانجام در 26 دسامبر 1923 در شهر برشتس گادن بر اثر سکته قلبی درگذشت، اما میراث فکری و سیاسی او همچنان در تاریخ حزب نازی برجای ماند و بخشی از شکل گیری شخصیت و مسیر فکری هیتلر به او نسبت داده می شود.

در دهه 1930، همزمان با اوج گیری سیاسی هیتلر و فروش میلیونی نبرد من ، خرید کتاب یکی از بزرگ ترین مخارج شخصی او شد. کتابخانه اش به سرعت رشد کرد و به هزاران جلد رسید. این عادت مطالعه شبانه حتی در آخرین روزهای زندگی اش هم ادامه داشت. در عکس هایی که پس از سقوط برلین توسط سربازان آمریکایی گرفته شد، کتاب ها کنار تخت او در پناهگاه زیرزمینی دیده می شوند؛ همان تختی که هیتلر در نهایت با شلیک گلوله و در کنار جسد اِوا براون بر آن افتاد.

رایبک در کتابش نشان می دهد که هیتلر تنها یک کلکسیونر نبود. او با مداد در دست، بخش هایی از کتاب ها را خط کشی می کرد و حاشیه نویسی انجام می داد. تمرکز او اغلب بر جملاتی درباره ماهیت نبوغ و اهمیت رهبری بود. گاه با خشم مخالفت خود را در حاشیه می نوشت و گاه با تأکید موافقتش را نشان می داد. این یادداشت ها نشان می دهند که کتاب ها صرفاً برای پر کردن قفسه ها نبودند؛ آن ها در شکل گیری نوعی اعتمادبه نفس فکری و استراتژیک در هیتلر نقش داشتند.

یکی از نکات جالبی که رایبک برجسته می کند، علاقه هیتلر به شکسپیر است. او ویلیام شکسپیر را برتر از گوته و شیلر می دانست و نسخه ای از ترجمه گئورگ مولر از آثار شکسپیر در اختیار داشت. بارها در سخنرانی هایش از جملات شکسپیر استفاده کرد و حتی از نمایشنامه هایی همچون هملت و جولیوس سزار الهام گرفت. در مقابل، هرچند معاصرانش ادعا می کردند او شیفته نیچه، شوپنهاور یا گوته است، اما در کتابخانه باقی مانده اش نشانی از این آثار دیده نمی شود. شاید در بمباران های متفقین نابود شده باشند، اما همین خلأ پرسشی برمی انگیزد: آیا علاقه هیتلر به این نویسندگان بیشتر افسانه ای ساخته و پرداخته اطرافیان بود یا واقعیتی پنهان در کتاب های از دست رفته؟

اهمیت دیگر کتابخانه هیتلر در بخش نظامی آن است. او زندگی نامه ژنرال ها و گزارش های تجهیزات جنگی را با دقت مطالعه می کرد. این مطالعات اعتمادبه نفس تازه ای به او بخشید؛ چنان که دیگر از رویارویی با مشاوران نظامی اش نمی ترسید. نتیجه این اعتمادبه نفس همان جنگ خانمان سوزی بود که اروپا و جهان را به ویرانی کشاند؛ به بیان دیگر، مطالعه برای هیتلر صرفاً یک عادت شبانه یا سرگرمی نبود؛ کتاب ها بخشی از سلاح های نرم او بودند، ابزارهایی برای تقویت ایدئولوژی نازی و توجیه تصمیمات خونبار.

تیموتی ورینگ رایبک در کتابش بیش از آنکه فهرست وار کتاب های هیتلر را بشمارد، به تحلیل نسخه هایی می پردازد که نشانه ای از درگیری ذهنی او دارند: یادداشت های حاشیه ای، امضاهای نویسندگان یا آثار تقدیمی. همین رویکرد، تصویر ملموس تری از پیشوا به دست می دهد؛ تصویری نه از یک شیطان ماورایی ، بلکه از انسانی واقعی با وسواس ها، ترس ها و جاه طلبی های خاص خود.

رایبک در نهایت ما را با چهره ای مواجه می کند که بیش از آنکه رمزآلود باشد، خُرد و اندکی افسرده به نظر می رسد؛ مردی از طبقه متوسط پایین با زخمی بر شانه، که در تلاش برای خودسازی و جبران ضعف هایش، دانشی انباشته و در مسیر تبدیل آن به ایدئولوژی ای مرگبار گام برداشت.

کتاب هیتلر و کتابخانه شخصی اش تنها روایتی تاریخی از علاقه یک دیکتاتور به کتاب ها نیست؛ بلکه تلاشی است برای فهم این پرسش بنیادین: نقش فرهنگ و مطالعه در شکل گیری فجایع تاریخی چیست؟ آیا کتاب ها می توانند همچون سلاح، در خدمت خشونت قرار گیرند؟ این اثر نشان می دهد پاسخ مثبت است. کتاب هایی که می توانستند الهام بخش صلح و پیشرفت باشند، در ذهن هیتلر به ابزاری برای توجیه جنگ و نسل کشی بدل شدند.

همین نکته است که مطالعه این کتاب را برای امروز ما ضروری می سازد؛ روزگاری که همچنان ایدئولوژی های افراطی در جهان جان می گیرند و رهبران مختلف می توانند از فرهنگ و ادبیات برای مشروعیت بخشی به سیاست های خود بهره گیرند. رایبک با پژوهشی دقیق و روایت گری روان، یکی از تناقض آمیزترین وجوه شخصیت هیتلر را آشکار کرده است: کتاب سوزانی که خود کتاب دوستی وسواسی بود. او با تحلیل کتابخانه شخصی هیتلر، پلی میان فرهنگ و سیاست می سازد و نشان می دهد که حتی بی رحم ترین دیکتاتورها نیز در خلوتشان به فرهنگ نیاز دارند؛ اما این نیاز می تواند به همان اندازه خطرناک باشد که قدرت نظامی.

انتشار این کتاب در سال 1404 توسط نشر مروارید و ترجمه کامیاب شهریاری، فرصتی است برای مواجهه دوباره با تاریخ، با پرسشی همچنان زنده: کتاب ها در دست چه کسی، به چه چیزی بدل می شوند؟!

چه کتاب هایی به زندگی آدولف هیتلر شکل دادند

نویسنده: تیموتی ورینگ رایبک

مترجم: کامیاب شهریاری

انتشارات: مروارید

تعداد صفحات: 314 صفحه

قیمت: 420 هزار تومان