آتشفشان دماوند، غول خفته ی البرز، در ماه های گرم تابستان به ویژه مرداد و شهریور، با پدیده هایی چون ابر، بخار و جریان های گل آلود لاهار توجه ها را به خود جلب کرده است. آیا این فعالیت ها نشانه ای از بیداری این آتشفشان است یا صرفاً بخشی از طبیعت پویای آن؟

به گزارش خبرآنلاین، در گفت وگویی با مهدی زارع، زمین شناس و استاد پژوهشکده بین المللی زلزله شناسی، زوایای مختلف این پدیده ها و وضعیت کنونی دماوند بررسی شده است؛ که مشروح آن را در ادامه می خوانید:

درباره وضعیت ابر، بخار و جریان آب در قله دماوند در ماه های مرداد و شهریور بیشتر توضیح می دهید؟

در ماه های مرداد تا شهریور، ابرها و دود و جریان گل و لای -لاهار- بیشتری در اطراف دماوند گزارش شده است. امسال در تابستان 1404 نیز گاه چنین شده است. دماوند به طور مداوم مه دود تولید نمی کند، دودخانه های آن گازهای گوگردی آزاد می کنند که می توانند به عنوان مه تلقی شوند. گازهای گوگردی که می توانند بوی تخم مرغ گندیده بدهند، گاهی اوقات می توانند به ظاهری مه آلود یا مه دود مانند در اطراف قله کمک کنند. بادهای غالب می توانند این گازها را به ویژه از غرب در اطراف قله پخش کنند. اگرچه پوشش ابر یک مسئله در تمام طول سال نیست. در ماه های تابستان، هوا عموماً گرم تر می شود و جو کمتر متلاطم می شود. این ماه ها زمان محبوبی برای کوهنوردی هستند، زیرا برف ها ذوب می شوند، هوا گرم می شود.

این لاهار چیست و چگونه در دماوند شکل می گیرد؟

لاهار جریانی گل آلود از بقایای آتشفشانی است که از آب و مواد سنگی (خاکستر، تخته سنگ و غیره) تشکیل شده و به سرعت در دامنه های آتشفشان حرکت می کند. این جریان ها می توانند به دلیل ذوب برف و یخ، باران های سیل آسا بر روی رسوبات آتشفشانی یا زمینلغزش تشکیل شوند. در ماه های تابستان برف و یخ روی آتشفشان های ذوب و آب مورد نیاز برای تشکیل لاهار آزاد می شود. لاهار پدیده ای بسیار مخرب است که قادر به طی مسافت های طولانی و دفن هر چیزی در مسیر خود است و آن ها را به یکی از جدی ترین تهدیدات مرتبط با آتشفشان ها تبدیل می کند.

منطقه خاصی هم در اطراف دماوند بیشتر تحت تأثیر لاهار قرار می گیرد؟

دره گزانه گزنک محلی است که معمولاً با جریان گل آلود دامنه دماوند لاهار به ویژه در شهریور ماه شناخته می شود. لاهار ترکیبی از آب و بقایای آتشفشانی در اندازه های مختلف، از خاکستر گرفته تا تخته سنگ هایی با قطر بیش از یک متر است. در 7 شهریورماه 1397، سیل مخربی در مسیر دره گزنک به قله دماوند (دره تلو ) رخ داد که تا دو روز بعد از آن نیز ادامه داشت. این سیل در روستای گزانه موجب تخریب کامل پارک این مرکز جمعیتی شد و با گذر از روستای گزانه و تخریب دیواره آبراهه، در تلاقی با رود هراز و مسیر جاده هراز، به باغات منطقه گزنک آسیب وارد کرد. مسیر عبوری سیل، دره نه چندان وسیع گزنک به قله دماوند در محدوده بخش لاریجان استان مازندران است. این مسیر، راه دسترسی به قله دماوند از یال شرقی است که به حالت کمانی از قله به سمت شرق و جنوب شرق تا جاده هراز و رودخانه هراز ادامه دارد.

وضعیت آتشفشانی دماوند در حال حاضر چگونه است و آیا فعالیت های آن، خطر فوران را به دنبال دارد؟

دماوند یک آتشفشان چینه ای (stratovolcano) است که در حال حاضر خواب (dormant) محسوب می شود، نه خاموش. خواب بودن به این معنی است که فعالیت های آن به صورت کامل متوقف نشده و امکان فوران مجدد در آینده وجود دارد. دماوند دو مخروط شمالی قدیمی تر- و جنوبی -جدیدتر- دارد. فعالیت هایی مانند خروج دود، بخار و رخداد زلزله های کوچک نشانه هایی از فعالیت های آتشفشانی هستند که در یک آتشفشان خواب طبیعی است. آنچه از دهانه قله دماوند دیده می شود، بیشتر بخارآب و گازهای آتشفشانی هستند. این گازها شامل بخار آب (H₂O)، دی اکسید کربن (CO₂) و گازهای گوگردی مانند H₂S و SO₂ هستند. این گازها از شکاف ها و دهانه های فرعی (fumaroles) -فورمرول ها در نزدیکی قله به بیرون متصاعد می شوند. وجود این گازها به این معنی است که در ژرفای کوه، هنوز ماگما و فعالیت های گرمایشی وجود دارد.

لرزه های اطراف دماوند چه علتی دارند؟ آیا خطری هم ایجاد می کنند؟

لرزه های خفیفی که گاهی در اطراف دماوند گزارش می شوند، اغلب زلزله های زمین ساختی هستند که به دلیل جابه جایی گسل های موجود در منطقه البرز رخ می دهند. با این حال، لرزه های خفیف آتشفشانی نیز می توانند به دلیل حرکت ماگما یا گازها در داخل پوسته کوه ایجاد شوند. این لرزه ها معمولاً ضعیف تر از لرزه های زمین ساختی هستند و اغلب توسط مردم حس نمی شوند، اما در دستگاه های لرزه نگاری ثبت می شوند.

ویژگی های محفظه ماگمایی دماوند شامل چیست و چه اهمیتی از نظر انرژی زمین گرمایی دارد؟

با استفاده از داده های لرزه نگاری، گرانش و مغناطیسی نشان داده شده که محفظه ماگما در زیر سامانه آتشفشانی دماوند در ژرفای نسبتاً کمی قرار دارد. محفظه ماگما بین 2 تا 5 کیلومتری زیر سطح زمین واقع شده است و هسته آن احتمالاً از ماگمای مذاب در ژرفای بین 3 تا 4.5 کیلومتری قرار دارد. بنابراین محفظه ماگما بسیار به سطح زمین نزدیک است و از دیدگاه انرژی زمین گرمایی یکی از بهترین محل ها برای تولید انرژی پاک و تجدیدپذیر است.

محفظه اتاق ماگمایی دماوند توده ای به پهنای حدود 10 کیلومتر است. ژرفای پوسته زیر آتشفشان دماوند از تقریباً حدود 46 تا 48 کیلومتر است. تحلیل های دقیق لرزه ای البرز مرکزی و دماوند، تغییرات در عمق موهو را نشان داده است که مرز بین پوسته و گوشته بالایی را مشخص کرده است.

با توجه به فعالیت های کنونی دماوند، آیا نیازی به پایش مداوم این آتشفشان وجود دارد؟

در حالی که این آتشفشان در حال حاضر خاموش است، وجود دودخان ها (دریچه های بخار) و چشمه های آب گرم نشان می دهد که توده ماگمای داغ وجود دارد. هرچند که فعالیت های کنونی دماوند مانند فوران های شدید نیست، اما پایش و رصد مستمر آن ضروری است. دود، بخار و لرزه در دماوند نشانه هایی از فعالیت های زمین گرمایی و ادامه حیات این آتشفشان هستند، نه الزاماً علائمی از یک فوران قریب الوقوع.