سد لتیان، که بر رودخانه جاجرود و در دل کوه های لواسان ساخته شده، بیش از نیم قرن است که بخشی از نیاز آبی تهران را تأمین می کند

به گزارش دنیای اقتصاد، آب آرام رودخانه جاجرود، در دل کوه های سر به فلک کشیده لواسان، سال ها سد لتیان را به مقصدی دلنشین برای طبیعت گردان، خانواده ها و علاقه مندان به آرامش کوه و آب تبدیل کرده بود. مناظر کوهستانی، سایه سارهای سبز و انعکاس آفتاب بر سطح آب، فرصتی بی بدیل برای پیاده روی، عکاسی و پیک نیک فراهم می کرد. قایق سواری و ماهی گیری نیز شور و نشاط خاصی به بازدیدکنندگان می بخشید و تجربه ای فراموش نشدنی از طبیعت در دل پایتخت به یادگار می گذاشت.

اما امروز، این جلوه طبیعی در آستانه تهدید جدی قرار گرفته است. کاهش شدید ذخیره آب در سال های اخیر، نتیجه کاهش بارش ها و فشار روزافزون بر منابع آبی، نه تنها مناظر سد را تحت تأثیر قرار داده، بلکه فعالیت های تفریحی را محدود کرده است. بخش هایی از ساحل خشک شده و تجربه بازدیدکننده دیگر مانند گذشته پرشور و زنده نیست.

سد لتیان، که بر رودخانه جاجرود و در دل کوه های لواسان ساخته شده، بیش از نیم قرن است که بخشی از نیاز آبی تهران را تأمین می کند. این سد با ظرفیت مخزن 95 میلیون مترمکعبی، یکی از پنج سد اصلی تأمین آب شرب پایتخت محسوب می شود و علاوه بر کارکرد حیاتی خود در تأمین آب، به واسطه چشم اندازهای کوهستانی و فضای طبیعی اطراف، سال ها یکی از مقاصد محبوب گردشگری برای تهرانی ها و طبیعت دوستان بوده است.

اما امروز، تصویری نگران کننده از لتیان به چشم می آید؛ سطح آب پایین رفته، بخش هایی از بستر سد خشک شده، و جذابیت گردشگری آن به شدت تحت تأثیر قرار گرفته است. این وضعیت نه تنها زیبایی طبیعی منطقه را کمرنگ کرده، بلکه تأمین آب شرب پایتخت و توازن محیط زیست را نیز با تهدیدی جدی روبه رو ساخته است.

بر اساس آخرین آمار شرکت آب منطقه ای تهران، مخزن سد لتیان تنها حدود 41 میلیون متر مکعب آب در خود جای داده است؛ این یعنی بیش از 57 درصد ظرفیت آن خالی است. در حالی که در شرایط نرمال، انتظار می رود در انتهای تیرماه حدود 73 میلیون مترمکعب آب در این سد ذخیره شده باشد.

مقایسه با سال های گذشته نیز زنگ خطر را جدی تر می کند. در سال گذشته همین زمان، موجودی سد حدود 65 میلیون مترمکعب بود؛ این یعنی کاهش نزدیک به 37 درصدی ذخایر تنها در یک سال. برخی گزارش ها حتی نشان می دهد در دوره هایی میزان پرشدگی سد لتیان به 24 درصد نیز رسیده است.

این کاهش در شرایطی رخ داده که تهران وارد پنجمین سال متوالی خشکسالی شده و بارش ها در سال آبی جاری نسبت به دوره بلندمدت، 44 درصد کمتر بوده است. به گفته کارشناسان، سال جاری یکی از خشک ترین سال های نیم قرن اخیر کشور محسوب می شود.

کاهش چشمگیر ذخایر آب در سد لتیان را می توان در 4 علت جستجو کرد.نخست کاهش بارندگی و خشکسالی متمادی است. تهران و حوزه آبریز جاجرود طی پنج سال اخیر با روندی مستمر از کاهش بارش ها روبه رو بوده است. تنها در اردیبهشت امسال، بارش ها نسبت به میانگین بلندمدت 91 درصد کمتر ثبت شد؛ رقمی تکان دهنده که اثر مستقیم خود را بر سدها گذاشته است.

پس از آن برداشت های سنگین برای شرب و کشاورزی از مهم ترین دلیل کاهش دخایر آب در این سد به شمار می رود. سد لتیان بخش قابل توجهی از آب شرب شرق تهران و شهرستان های اطراف را تأمین می کند. برداشت های مداوم در شرایطی که ورودی سد کاهش یافته، ذخایر را به شدت تحت فشار گذاشته است. در بالادست سد نیز برداشت های کشاورزی غیرمجاز ثبت شده که به تخلیه سریع تر منابع دامن زده است.

سومین دلیل به ساخت وسازهای غیرمجاز و تجاوز به حریم رودخانه ها برمی گردد. به گفته مدیر امور منابع آب شمیرانات، ویلاسازی ها و تصرف بستر رودخانه جاجرود یکی از دلایل جدی تشدید بحران است. این ساخت وسازها علاوه بر کاهش ظرفیت طبیعی رودخانه، با تخریب پوشش گیاهی و فرسایش خاک، کیفیت منابع آبی را کاهش داده و تهدید سیلاب را افزایش داده اند.

و اما اصلی ترینی که از آن یاد نی شود و برخی آن را فقط تنها دلیل مطرح می کنند، تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین است. افزایش دمای هوا، کاهش برف گیری در ارتفاعات و افزایش تبخیر سطحی، روند خشک شدن سدها را تسریع کرده است. تهران که سال ها به آب های سطحی متکی بوده، اکنون با تغییر الگوهای اقلیمی در تنگنای جدی قرار دارد.

لتیان به همراه سدهای لار، ماملو، کرج و طالقان ستون فقرات تأمین آب تهران را تشکیل می دهند. کاهش شدید ذخایر لتیان، زنجیره تأمین آب پایتخت را شکننده تر کرده و مسئولان هشدار می دهند که در صورت تداوم الگوی مصرف فعلی، پایداری تأمین آب شرب در تابستان های آینده با مشکل روبه رو می شود.

هنچنین، کشاورزی سنتی در مناطق بالادست همچنان مصرف کننده بزرگ آب سد است. کاهش ذخایر، سهم کشاورزان را محدود کرده و در برخی موارد به برداشت های غیرمجاز منجر شده است. این وضعیت به چرخه ای معیوب دامن می زند که فشار مضاعف بر سد را به دنبال دارد.

علاوه بر این، خشکی تدریجی حاشیه سد، پوشش گیاهی اطراف را از بین برده و زیستگاه گونه های پرندگان و حیات وحش را محدود کرده است. کارشناسان هشدار می دهند ادامه این روند می تواند اکوسیستم رودخانه جاجرود و مناطق حفاظت شده پیرامون آن را دچار نابودی تدریجی کند.

تاثیر ان را در گردصگری هم می توان به وضوح دید. لتیان روزگاری یکی از مقاصد اصلی تهرانی ها برای آخر هفته بود. قایق سواری، ماهی گیری و پیک نیک در اطراف سد، بخش جدانشدنی خاطرات خانوادگی محسوب می شد. اما امروز، کاهش سطح آب، خشک شدن سواحل و محدودیت فعالیت های تفریحی، جذابیت این مقصد را به شدت کاهش داده است. تورهای گردشگری نیز کمتر تمایل به برنامه ریزی سفر به این منطقه دارند.

اما با این وجود، کارشناسان معتقدند سد لتیان همچنان ظرفیت بازگشت به جایگاه قبلی خود را دارد، به شرط آن که مدیریت منابع آب و حفاظت محیط زیست در کنار هم قرار گیرد که برای تحقق آن 5 راهکار رل پیشنها می دهند.

نخست اصلاح الگوی مصرف آب در تهران است.

صرفه جویی واقعی در مصرف خانگی می تواند فشار بر سدها را به طور چشمگیری کاهش دهد. به گفته مسئولان، تنها با کاهش 10 درصدی مصرف، امکان پایداری منابع تا پایان فصل گرما وجود دارد.

دوم، مدیریت کشاورزی و جلوگیری از برداشت های غیرمجاز را مطرح می کنند. اصلاح شیوه های آبیاری و برخورد جدی با برداشت های غیرمجاز در بالادست، یکی از پیش شرط های حفظ ذخایر است.

سوم، حفاظت از حریم رودخانه جاجرود مورد توجه قرار گرفته است. آزادسازی حریم و بستر رودخانه از ویلاسازی و ساخت وساز غیرقانونی، اقدامی فوری و ضروری است. این اقدام علاوه بر حفاظت منابع آب، از شدت سیلاب های احتمالی نیز خواهد کاست.

چهارم، توسعه گردشگری پایدار می تواند به مدیریت منابع آبی سد لتیان کمک کند. اگرچه سطح آب کاهش یافته، اما با طراحی مسیرهای پیاده روی، ایجاد کمپ های طبیعت گردی سازگار با محیط زیست، و آموزش گردشگران، می توان همچنان ظرفیت گردشگری منطقه را حفظ کرد. این امر به تقویت اقتصاد محلی و افزایش حساسیت عمومی نسبت به حفاظت از منابع آب کمک خواهد کرد.

و در نهایت، سرمایه گذاری در پروژه های تغذیه مصنوعی و بازچرخانی آب حائز اهمیت است. استفاده از آب های بازیافتی در مصارف غیرشرب، فشار بر منابع سطحی را کاهش داده و فرصت احیای ذخایر سد را فراهم می کند.

بنابراین، سد لتیان نمونه ای روشن از تقاطع آب، محیط زیست و گردشگری است؛ جایی که کم توجهی به تغییرات اقلیمی و فشارهای انسانی، همزمان هم حیات طبیعی را تهدید کرده، هم گردشگری را تضعیف و هم آب شرب تهران را در معرض خطر قرار داده است.

محافظت از لتیان، تنها وظیفه مسئولان نیست؛ بلکه به آگاهی عمومی، مشارکت شهروندان و گردشگران و همکاری نهادهای محیط زیست و آب نیاز دارد. اگر امروز اقدامی صورت نگیرد، فردا شاید نه از چشم اندازهای آبی سد لتیان خبری باشد و نه از خاطرات تفریحی که نسل ها در کنار آن ساخته اند.