فرارو- در دل تاریخ پرتلاطم ایران قرن بیستم، یکی از تحولات کلیدی که هویت فردی ایرانیان را دگرگون کرد، اجباری شدن انتخاب نام خانوادگی بود. این رویداد، که در 30 مرداد 1313 شمسی (21 اوت 1934 میلادی) با تصویب ماده 997 قانون مدنی کلید خورد، تنها یک تغییر اداری ساده نبود.

به گزارش فرارو، اما چرا قانون نام خانوادگی اجباری در ایران لازم شد؟ و چه پیامدهایی در پی داشت؟ در این مقاله، با نگاهی به پیش زمینه های تاریخی، علل اصلی و پیامدهای اولیه این اقدام، به کاوش این ماجرا می پردازیم.

تا پیش از قرن بیستم، سیستم نام گذاری در ایران عمدتاً بر پایه نام های شخصی، القاب و وابستگی های محلی یا خانوادگی استوار بود. در دوران قاجار، افراد اغلب با پیشوندها یا پسوندهایی مانند "میرزا"، "السلطنه" یا "خان" شناخته می شدند که نشان دهنده جایگاه اجتماعی، شغلی یا خونی آن ها بود. این موضوع در میان عامه مردم حتی پیچیده تر بود زیرا در بهترین حالت افراد با حرفه یا خاستگاه خود شناخته می شدند و دیگران که فاقد حرفه مشخصی بودند اغلب پسونده شاناساننده مشخصی نداشتند.

القاب افراد طبقات بالای جامعه گاهی خریداری می شدند و گاهی ارثی بودند، اما هیچ نظام یکپارچه ای برای شناسایی دقیق افراد وجود نداشت. وقایع حیاتی مانند تولد و مرگ اغلب در قرآن خانوادگی یا توسط روحانیون محلی ثبت می شد، که این روش در برابر گسترش شهرنشینی و نیازهای اداری مدرن ناکارآمد بود.

نخستین جرقه های تغییر در دوران مشروطه زده شد. در سال 1297 شمسی، اداره سجل احوال در وزارت کشور تأسیس شد و اولین شناسنامه برای دختری به نام "فاطمه ایرانی" صادر گردید. با این حال، انتخاب نام خانوادگی تا آن زمان اختیاری بود و بیشتر در میان روشنفکران و نخبگان رواج داشت. دولت وثوق الدوله در 1919 میلادی (1298 شمسی) نخستین قانون معرفی نام خانوادگی را تصویب کرد، اما این قانون فراگیر نبود و تنها در سال های اولیه سلطنت رضا خان (از 1304 شمسی) گسترش یافت. رضا خان خود در آغاز سلطنت فاقد نام خانوادگی بود و به پیشنهاد محمدعلی فروغی، نخست وزیرش، نام "پهلوی" را برگزید نامی که ریشه در دوران ساسانی داشت و نماد ملی گرایی او بود.

این پیش زمینه آشفتگی هویتی، زمینه را برای یک اصلاح اساسی فراهم کرد، به ویژه در دورانی که ایران در پی جنبش مشروطه و کودتای 1299، به سوی مدرنیزاسیون گام برمی داشت.

اجباری شدن نام خانوادگی بخشی از پروژه گسترده مدرن سازی رضا خان بود، که الهام گرفته از اصلاحات کمال آتاتورک در ترکیه و بعدها جمال عبدالناصر در مصر، بر سکولاریزاسیون و تمرکز قدرت تأکید داشت. علل اصلی این اقدام را می توان در چند جنبه کلیدی خلاصه کرد:

نیاز به شناسایی دقیق برای امور اداری: با رشد جمعیت و شهرنشینی، دولت به سیستمی نیاز داشت تا سرشماری دقیق، تشکیل ارتش مدرن، اخذ مالیات منظم و ثبت املاک را تسهیل کند. بدون نام خانوادگی، تمایز افراد هم نام دشوار بود و این امر به فساد و ناکارآمدی دامن می زد.

حذف القاب قاجاری: در سال 1304، قانون حذف القاب قاجاری تصویب شد تا بساط خرید و فروش عناوینی مانند "الدوله" یا "السلطان" برچیده شود.

در نهایت، قانون 1313 با تصویب قوانین مکمل در سال های 1304، 1307 و 1313، همه ایرانیان را ملزم به انتخاب نام خانوادگی کرد و استفاده از القاب قدیمی را منسوخ اعلام نمود.

اجرای قانون از طریق اداره ثبت احوال پیگیری شد. مأموران دولتی به شهرها و روستاها اعزام شدند تا بر انتخاب نام ها نظارت کنند و از تکراری نبودن آن ها اطمینان حاصل نمایند. افراد می بایست ظرف مدت مشخصی نام خانوادگی خود را ثبت کنند، و در غیر این صورت، مأموران نام مناسبی برایشان انتخاب می کردند. این فرآیند با چالش هایی همراه بود، از جمله مقاومت خانواده های سنتی که گاهی از اعلام نام زنان خودداری می کردند یا نام هایی با معانی نامناسب انتخاب می کردند.

پیامدهای اولیه این قانون دوگانه بود: از یک سو، نظام مندی هویت فردی را به ارمغان آورد و ثبت وقایع حیاتی را تسهیل کرد، که این امر پایه ای برای توسعه اداری مدرن ایران شد. نام هایی مانند "احمدی" به سرعت محبوب گردید و نشان دهنده گرایش به نام های مذهبی بود. از سوی دیگر، مقاومت هایی به ویژه از سوی خانواده های مذهبی و روستایی شکل گرفت، که این تغییر را دخالت در سنت ها می دیدند. برخی حتی با پنهان کاری یا انتخاب نام های طنزآمیز واکنش نشان دادند.

در موراد متعددی هم ثبت نام افراد با مشکل عجیبی مواجه می شد؛ افراد اعزامی دولت به مناطقی با ترکیب جمعیتی قومی سبب ثبت اسامی اشتباه شد. افراد اعزامی دولت اغلب با زبان های محلی آشنایی نداشتند و وقتی این اسامی به آنها گفته می شد اغلب آن چیزی را که می شنیدند ثبت می کردند که در بسیاری از موارد باعث ثبت اشتباه اسامی شد.

این افراد دولتی همچنین با برخی از تغییرات زبانی موجود در برخی زبانها و لهجه های محلی که در گفتار وجود داشت ناآشنا بودند. برای مثل در گویش برخی از اقوام لر حرف و در گفتار تبدیل به ی می شد یا در عربی حرف ج تبدیل به ی می شد و به همین دلیل وقتی نام‎ هایی با این حروف به مأموران گفته می شد، صورت گفتاری این اسامی ثبت می شد نه نوشتاری.

این موضوع گاه حتی مسیر بدتری را هم طی می کرد و وقتی مأموران دولتی با نام هایی که به گوششان ناآشنا و غریب بود مواجه می شدند، خودشان نامی را برای افراد دست و پا می کردند. رواج زیاد نام هایی با ریشه اسامی مثل احمدی، محمدی، محمودی و غیره اغلب ریشه در همین ماجرا دارد.

به هر روی اجباری شدن نام خانوادگی، گامی جسورانه در مسیر مدرن سازی ایران بود که سعی کرد پیش زمینه های سنتی را با نیازهای نوین پیوند زند. اما این اقدام برای مدت زیادی به ویژه در نواحی روستایی و قومی ایران با دیده تردید نگریسته شد. امروز، بیش از 90 سال پس از آن، نام های خانوادگی بخشی جدایی ناپذیر از فرهنگ ایرانی هستند و حتی برای برخی مایه افتخار و مباهات، اما گذشته این داستان یادآور تحولاتی است که جامعه را از دل تاریخ به سوی دگرگونی رادیکال سوق داد.