ظهور چالش عقاب خونی در شبکه های اجتماعی، بار دیگر توجه ها را به نقش این فضا در شکل دهی رفتارهای پرخطر نوجوانان جلب کرده است؛ پدیده ای که فراتر از یک سرگرمی گذرا، بازتابی از نیاز به دیده شدن، فشارهای روانی و تحولات فرهنگی در جامعه امروز به شمار می رود.

به گزارش ایسنا، چالش های مجازی این روزها دیگر صرفاً سرگرمی های گذرا نیستند؛ آن ها به آینه ای برای شناخت لایه های پنهان جامعه تبدیل شده اند. عقاب خونی به عنوان تازه ترین نمونه، در نگاه اول شاید فقط حرکتی عجیب به نظر برسد، اما در پس آن نشانه هایی از فشار روانی، بحران هویت نسل جوان و جست وجوی جایگاه در فضای پرهیجان شبکه های اجتماعی نهفته است. این پدیده همان قدر که نگرانی ایجاد می کند، به مثابه هشدار و نشانه ای از تغییرات عمیق در زیست دیجیتال نوجوانان و جوانان ایرانی نیز قابل بررسی است.

در این زمینه محمد رحیمی جامعه شناس و استاد دانشگاه ، چالش های مجازی مانند عقاب خونی را نمادی از تحولات عمیق فرهنگی و روانی در جامعه معاصر دانست که بستر آن ها شبکه های اجتماعی مجازی است و گفت: این شبکه ها زمینه ای فراهم کرده اند تا افراد، به ویژه نوجوانان و جوانان، هویت های متنوع و حتی متضاد بسازند و با نمایش رفتارهای هیجان انگیز و اغلب مخاطره آمیز، برای جلب توجه و کسب محبوبیت وارد رقابت شوند. چنین چالش هایی نه تنها فرصتی برای ابراز فردیت و همرنگی با جمع فراهم می کنند، بلکه به نوعی انعکاسی از فشارها، اضطراب ها و بحران های هویتی جوانان در دنیای پیچیده امروز به شمار می روند که از طریق این رفتارهای نمادین و هیجانی، تلاش می کنند جایگاه خود را در جامعه دیجیتال پیدا کنند.

او تاکید کرد: از منظر فرهنگی و روانی، این روندها می توانند بیانگر ضعف یا تغییر در هنجارهای سنتی و ارزش های پایدار جامعه باشند که تحت تأثیر فراوان انتقال سریع اطلاعات و الگوهای جهانی سازی فرهنگی دچار دگرگونی شده اند. هم چنین شدت گرفتن نیاز به دیده شدن، همراه با افزایش تنش ها و فشارهای روانی، منجر به روی آوردن به روش هایی شده است که گاه به سلامت جسمی و روانی آسیب می رسانند. این چالش ها در نهایت بازتابی از نیازهای پیچیده نسل جدید برای تعلق، جلب توجه و مقابله با شرایط روانی اجتماعی ناگوار هستند که راه حلی موقتی و پرخطر در بستر فضای مجازی یافته اند.

این استاد دانشگاه درباره اینکه چرا چنین چالش هایی اغلب در میان نوجوانان و جوانان بیش تر مورد استقبال قرار می گیرند؟ توضیح داد: به اعتقاد بنده این گروه سنی در مرحله ای از رشد قرار دارند که نیاز شدیدی به تأیید اجتماعی، جلب توجه و پذیرش از سوی همسالان احساس می کنند. مشارکت در چالش های وایرال شده، نه تنها راهی برای دیده شدن و عضویت در یک روند جمعی است، بلکه امکانی برای تجربه هیجان، ابراز هویت فردی و تخلیه انرژی های روانی و احساسی در اختیارشان می گذارد. الگوبرداری از سلبریتی ها و همسالان، تمایل به متفاوت بودن و کنجکاوی نسبت به رفتارهایی که مرزهای معمول اجتماعی را جا به جا می کند نیز از دیگر عوامل روانی مؤثر بر گرایش نوجوانان به این چالش ها هستند.

او با بیان اینکه استقبال بیشتر نوجوانان و جوانان از چالش های مجازی ناشی از ترکیب خواسته های طبیعی رشدی این دوره از زندگی و ویژگی های فضای دیجیتال است، اظهار کرد: در این سنین، نیاز به جلب توجه، پذیرش همسالان و شکل دهی هویت شخصی قوی تر شده و تمایل به تجربه هیجان و آزمودن مرزهای اجتماعی شدت می گیرد. از سوی دیگر، ساختار مغزی نوجوان که هنوز در حال تکامل است، باعث افزایش ریسک پذیری و تقلید رفتارهای پرخطر می شود. فضای مجازی با امکانات گسترده برای دیده شدن سریع، دریافت پاداش های اجتماعی (مثل لایک و فالوور) و الگوبرداری از ترندها، این تمایلات را تقویت می کند و به نوجوانان فرصتی می دهد تا در قالب چالش های هیجان انگیز، هویت خود را بروز دهند و در گروه های اجتماعی دیجیتال جایگاه خود را پیدا کنند.

تصویر از کلیپ اجرای چالش، منتشرشده در فضای مجازی برداشته شده است

رحیمی با تاکید بر اینکه شبکه های اجتماعی نقشی کلیدی در رواج و تشدید چالش های مجازی دارند، بیان کرد: این شبکه ها با فراهم کردن بستری برای ارتباط گسترده، انتشار سریع و الگوریتم های جذب مخاطب، امکان وایرال شدن هر نوع چالشی را فراهم می کند. نوجوان و جوانان امروزه در میدان هایی چون اینستاگرام، تیک تاک، دیسکورد و گروه های تلگرامی معناهای زندگی را می سازند. این شبکه ها با ایجاد سازوکارهایی مانند لایک، کامنت و اشتراک گذاری، تمایل کاربران به جلب توجه و دیده شدن را تقویت می کنند و رقابت برای عضویت در روندهای جمعی و ثبت رکورد را بین نوجوانان و جوانان شعله ور می سازند.

او افزود: هم چنین الگوبرداری از سلبریتی ها و اینفلوئنسرها، ایجاد حس تعلق به یک جمع بزرگ، دسترسی آسان به محتوای جهانی و امکان تکرار و تغییر سریع محتواها باعث می شود این چالش ها نه تنها به سرعت گسترش یابند، بلکه شدت و تنوع بیش تری پیدا کنند. بنابراین شبکه های اجتماعی نه فقط بستر انتشار، بلکه موتور محرک اصلی این گونه رفتارهای جمعی در عصر دیجیتال هستند.

این جامعه شناس با تاکید بر اینکه رسانه های رسمی در مواجهه با چالش های مجازی مسئولیتی حساس و پیچیده بر عهده دارند، گفت: این مسئولیت نیازمند تعادل دقیق بین دو عنصر جامعه پذیری (آموزش و اطلاع رسانی) و کنترل اجتماعی (تنبیه و جلوگیری از ترویج غیرمستقیم) این رفتارهاست. سکوت و بی تفاوتی درباره این پدیده ها می تواند به رشد بی ضابطه و غیرقابل کنترل آن ها در فضاهای غیررسمی منجر شود و جامعه را در برابر پیامدهای منفی ناشناخته آسیب پذیر سازد، اما پرداخت صرف و هیجانی به آن ها نیز ممکن است به دیده شدن بیشتر و تشویق به شرکت در این چالش ها بیانجامد.

در نتیجه، رسانه های رسمی باید با رویکردی تحلیلی، آموزشی و هشداردهنده وارد شوند؛ به طوری که ضمن افشای واقعیت ها و پیامدهای خطرناک، به ارتقای سواد رسانه ای و آگاهی عمومی کمک کنند. این گونه رسانه ها نقش کلیدی در مدیریت هوشمندانه این مسائل دارند و می توانند با فرهنگ سازی مؤثر، سلامت روان و فرهنگی جامعه را بهبود بخشند، در حالی که راهکار سکوت یا پرداخت صرف به پدیده، پاسخ مناسبی برای این چالش ها نیست.

او نقش خانواده ها در مواجهه با چالش های مجازی را کلیدی و مؤثر دانست و اظهار کرد: ارزش های نسل های قبل در میدان هایی چون مدرسه، خانواده، یا رسانه های سنتی شکل می گرفت ولی امروزه نسل جدید همه ارزش ها، هنجارها و سبک زندگی خود را از شبکه های اجتماعی مجازی الگوبرداری می کند. بنابرین خانواده ها باید سواد رسانه ای خود را تقویت کنند، فضایی امن برای گفتگو ایجاد کنند و با تعیین چارچوب های منطقی استفاده از فضای مجازی از آسیب های آن بکاهند.

رحیمی گفت: آن ها باید با حفظ تعادل میان آزادی و نظارت، فرزندان خود را در مسیر شناخت رفتارهای مخاطره آمیز و انتخاب های آگاهانه هدایت کنند. حضور فعال والدین در فضای دیجیتال، همراه با الگو بودن در رفتارهای سالم، به تقویت ارتباطات خانوادگی و کاهش تمایل نوجوانان و جوانان به رفتارهای پرخطر کمک می کند. هم چنین فراهم آوردن فرصت های جایگزین برای ارضای نیازهای هیجانی و اجتماعی نوجوانان خارج از فضای مجازی، از جمله تفریحات و تعاملات واقعی، موجب کاهش آسیب های روانی و اجتماعی ناشی از چالش های مجازی خواهد شد. این رویکرد جامع و متعادل، خانواده را به مهم ترین سنگر محافظ سلامت روان و هویت فرزندان در عصر دیجیتال تبدیل می کند.

او در بخش دیگری از صحبت های خود درباره اینکه از منظر جامعه شناسی، جذابیت چالش هایی با مضمون ترس و خشونت برای نوجوانان از کجا می آید؟ توضیح داد: جذابیت این چالش ها برای نوجوانان از منظر جامعه شناسی ریشه در چندین عامل روانی، اجتماعی و فرهنگی دارد. در این دوره حساس رشد، نوجوانان در حال شکل دهی هویت و تلاش برای کسب قدرت و جایگاه اجتماعی در گروه همسالان هستند. رفتارهای خشونت آمیز یا ترسناک به عنوان نمادی از قدرت، استقلال و تمایز از دیگران شناخته می شوند و به آن ها کمک می کنند هویتی مقتدر و قابل توجه بسازند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: از سوی دیگر، فشار همسالان و نیاز به پذیرش در جمع، زمینه را برای پذیرش و تکرار چنین رفتارهایی فراهم می کند. علاوه بر این، محیط اجتماعی و فرهنگی که خشونت و تقابل را به شکل های مختلف به نمایش می گذارد و گاه آن را مشروع یا جذاب می داند، موجب عادی سازی و حساسیت زدایی نسبت به خشونت در میان نوجوانان می شود. در نهایت این پدیده ها ناشی از ترکیب نیازهای روانی نوجوانان، فشارهای اجتماعی و فضای فرهنگی و رسانه ای جامعه است که خشونت را به عنوان ابزاری برای اثبات خویش و مقابله با ناامنی های درونی و بیرونی به کار می گیرند.

او همچنین مسئولیت نهادهای حاکمیتی در مواجهه با پدیده هایی مانند چالش های مجازی را فراتر از ممنوعیت و برخوردهای قانونی دانست و تاکید کرد: راه حل های صرفا محدودکننده نمی توانند ریشه های عمیق تر فرهنگی و روانی این مسئله را حل کنند. آموزش و ارتقای سواد رسانه ای به عنوان رویکردی پیشگیرانه، نقش کلیدی در مقابله با این چالش ها دارد. این مهارت ها به افراد کمک می کنند محتوای منتشرشده در شبکه های اجتماعی را به درستی تحلیل و ارزیابی کنند و از تأثیرات منفی آن ها مانند اخبار جعلی، تحریکات و رفتارهای پرخطر جلوگیری کنند. با آموزش سواد رسانه ای، افراد به ویژه نسل جوان توانمند می شوند تا با دیدی آگاهانه و هوشمندانه با محتوای فضای مجازی مواجه شوند و گرفتار جریان های مخرب یا سوء استفاده های رسانه ای نشوند.

به گفته این جامعه شناس حاکمیت به جای تمرکز صرف بر محدودسازی، لازم است با رویکردی چندسطحی فضایی ایجاد کند که در آن افراد با دانش و مهارت لازم، توان مقابله با پیام های جهت دار و هیجانی فضای مجازی را داشته باشند و این گونه ضمن حفظ آزادی های فردی، سلامت روان و فرهنگی جامعه تضمین شود.

او گفت: به بیان دیگر، آموزش نرم افزاری سواد رسانه ای همراه با پشتیبانی سخت افزاری و قانونی، بهترین راهکار برای مدیریت این دست از پدیده های نوظهور است.

رحیمی همچنین در پاسخ به این پرسش که چالش عقاب خونی را چگونه می توان در امتداد یا در تفاوت با چالش های پرخطر گذشته مانند نهنگ آبی تحلیل کرد؟ توضیح داد: چالش عقاب خونی و چالش نهنگ آبی هر دو نمونه هایی از رفتارهای پرخطر در فضای مجازی هستند که به میزان قابل توجهی نوجوانان را هدف قرار می دهند اما در ماهیت، ساختار و گستردگی تفاوت های مهمی دارند.

او افزود: نهنگ آبی چالشی طولانی مدت و خود ویرانگر است که فرد را از طریق مراحل متعدد به انجام رفتارهای پرخطر و نهایتاً خودکشی هدایت می کند و نمایانگر فشار روانی شدید و کنترل گروهی است. در مقابل، عقاب خونی بیش تر یک چالش نمایشی و کوتاه مدت است که بر حس هیجان و نمایش خشونت نمادین تمرکز دارد و بیش تر برای جلب توجه و اثبات شجاعت در بستر شبکه های اجتماعی شکل گرفته است. با این حال، هر دو چالش بازتابی از نیاز نوجوانان به اثبات هویت، جلب توجه و مقابله با فشارهای روانی و اجتماعی هستند.

این جامعه شناس در پایان گفت: از دیدگاه جامعه شناختی، چالش هایی مانند نهنگ آبی و عقاب خونی در بسترهای خاصی از نابرابری های اجتماعی، مشکلات روانی و خلأهای هویتی نوجوانان رشد می یابند و سپس به شکل الگوهای رفتاری معیوب بین گروه های اجتماعی گسترش می یابند. بنابراین، ظهور متوالی چالش های مشابه نه تنها محصول یک حادثه منفرد بلکه نتیجه فرآیندی است که در آن نارسایی های ساختاری و فرهنگی جامعه، به شکل تکرارپذیری آسیب های روانی_ اجتماعی شده و در قالب چالش های جدید بروز می کنند.