در عصر قاجار، زنان ایرانی زیر سایه ساختارهای موجود فرصتی برای ابراز وجود اجتماعی نداشتند، اما تحولات سیاسی و فرهنگی آن دوره، بویژه جنبش مشروطه، مسیری برای حضور فعال آن ها ایجاد کرد. از اواسط این دوره به این سو، زنان قاجاری، نه تنها در اعتراضات و تظاهرات علیه حکومت استبدادی نقش داشتند، بلکه با تشکیل انجمن ها، حمایت های اجتماعی و حتی حضور نظامی، در شکل گیری تحولات سیاسی ایران نقش عمده ای ایفا کردند.

به گزارش ایران، در عهد ناصرالدین شاه، چندین مورد تظاهرات به وسیله زنان علیه او صورت گرفت. از جمله در تهران به خاطر کمبود نان که زنان حتی به کالسکه شاه هجوم آوردند تا اصفهان که به دنبال گران شدن مس، زنان بی شماری همراه با شوهران خود به خیابان ها ریختند و اعتراض کردند. در این دوران، اگرچه محدودیت هایی برای زنان وجود داشت، اما زنانی هم بودند که امکان اظهارنظر در امور سیاسی را داشتند.

بنیان های اولیه امکان اعتراض زنان در جامعه در زمان ناصرالدین شاه نهاده شد و بعد از او، مظفرالدین شاه بر مسند قدرت نشست، آن هم درست در دوره ای که نهضت مشروطه درحال شکل گیری بود. این نهضت با مشارکت مردم، بویژه زنان، ادامه یافت.

گروهی از انقلابیون، روزنامه نگاران، شعرا و حتی برخی از نمایندگان مجلس از طرفداران جنبش زنان در انقلاب مشروطه بودند. طنزهای علی اکبر دهخدا در روزنامه صور اسرافیل، حمایت شیخ محمدتقی وکیل الرعایا نماینده مجلس، اشعار ایرج میرزا و بعدها لاهوتی و میرزاده عشقی، در شکل گیری حضور پررنگ تر زنان در اوایل قرن بیستم بسیار تأثیرگذار بودند. در آن زمان حتی بسیاری از نشریه های مترقی همچون ملانصرالدین، قفقاز، صور اسرافیل، حبل المتین و ایران نو در مقالات و نامه هایشان از حقوق زنان دفاع کردند و آزادی اجتماعی بیشتری را برای آنان خواستار شدند اما در این میان زنان هم بیکار ننشستند و برای احقاق حق پا به میدان گذاشتند.

اما پرسشی که همیشه مطرح می شود این است که در یک جنبش مردانه و جامعه مردسالار، زنان چه نقشی داشتند و آیا مانند آنچه که در سریالی مانند شکارگاه می بینیم حق تیراندازی و امکان گرفتن سلاح در دست را داشتند؟

در پاسخ به این سؤال باید گفت پشت نقاب مردانه انقلاب مشروطه، زنان پیشرویی قرار داشتند که هر یک به سهم خود تلاش کردند تا از مشروطه دفاع کنند و در عین حال زنان را هم به آگاهی برسانند. یکی از زنانی که به گواه تاریخ در انقلاب مشروطه تأثیرگذار بوده، زن حیدرخان است. او هنگام تحصن علما در مسجد در جهت مطالبات مردم برای سرکوب اغتشاش طرفداران استبداد، چماق را زیر چادر پنهان می کرد و اطراف منبر علما می چرخید تا با کمک گروه زنان تحت امرش، امنیت مجالس آنان را در زمینه بی تفاوت نماندن مردم به وضع موجود جامعه تأمین کند.

از طرفی زمانی که تبریز در محاصره 11 ماهه تبریز (از 2 تیر 1287 تا 9 اردیبهشت 1288) قرار می گیرد، فردی به نام زینب پاشا با هدف هل دادن چرخ مشروطه رهبری زنان مبارز در تبریز را برعهده می گیرد. آن ها با بذل زینت آلات و جهیزیه خود به تأمین ادوات جنگی می پرداختند و از طرفی هم این قیام یکی از رویدادهای مهم و تأثیرگذار در جنبش مشروطه ایران به شمار می آید.

سردار بی بی مریم بختیاری یکی دیگر از زنانی است که به عنوان یک چهره برجسته و فرمانده نظامی در کنار برادرش علیقلی خان سردار اسعد، رییس ایل بختیاری و سایر مبارزان بختیاری برای تحقق مشروطیت و اصلاحات دموکراتیک در ایران مبارزه کرد، اسلحه به دست گرفت، در برابر قزاق ها ایستاد و لقب سرداری گرفت.

او در فتح تهران توسط مشروطه خواهان بختیاری در سال 1288 که همزمان با کنار رفتن محمدعلی شاه قاجار از مسند قدرت بود نیز نقش فعالی ایفا کرد. سردار بی بی مریم در جنگ جهانی اول (1293 تا 1297خورشیدی)، جانب آلمان ها را گرفت و در برابر روس ها و انگلیسی ها ایستاد. قدرت و نفوذ سردار مریم در منطقه به حدی بود که روس ها در هنگام فتح اصفهان، تمام اموال و املاک او را در این شهر مصادره کردند.

اما زنان تأثیرگذار صرفاً اسلحه و چماق به دست نگرفتند؛ کسی مانند بی بی خانم استرآبادی، جزو زنان فعال و طلایه دار احقاق حقوق زنان در ایران به شمار می آید. او اولین دبستان دخترانه ایران به نام مدرسه دوشیزگان را در سال 1285 شمسی و همزمان با پیروزی مشروطه تأسیس کرد.

بی بی خانم در حوزه نویسندگی هم فعالیت داشت، او علاوه بر اینکه در روزنامه حبل المتین مطلب می نوشت، کتاب معایب الرجال را هم در پاسخ به تأدیب النسوان نوشت. تأدیب النسوان که نام نویسنده آن مشخص نیست، در ده فصل، آداب مختلف زندگی را برای زنان برشمرده است.

در کنار بی بی خانم استرآبادی، یکی از کسانی که در این دوره از حامیان حقوق زنان به شمار می آید، فروغ الدوله، دختر ناصرالدین شاه قاجار و همسر ظهیرالدوله است. او طرفدار مشروطیت بود و مخالفت با برادرش، مظفرالدین شاه و برادرزاده اش محمدعلی شاه را به صورت علنی مطرح می کرد.

او در همان زمان تمام وقایع رخ داده را ثبت می کرد و در نامه ای برای همسرش ظهیرالدوله که عضو انجمن اخوت در رشت بود ارسال می کرد. او همچنین تحت تأثیر تاج الدوله، یکی از همسران پدرش به ادبیات علاقه مند شد، شعر سرود و تخلص خودش را صفا گذاشت.

در نهایت و در جریان فعالیت های سیاسی فروغ الدوله، همزمان با به توپ بستن مجلس یا همان استبداد صغیر در سال 1287، محمدعلی شاه دستور تخریب و غارت خانه او را نیز صادر کرد.

فعالیت های تأثیرگذار برای حمایت از مشروطه اغلب اوقات در بستر فرهنگی بروز پیدا می کرد. پیش از آنکه محمدعلی شاه قاجار مجلس را به توپ ببندد و درست همزمان با نهضت مشروطه، انجمن های زنان متعددی راه افتاد.

از اعضای سرشناس این انجمن های مؤثر می توان به میرزا باجی خانم، خانم نواب سمیعی، صدیقه دولت آبادی، منیره خانم، گلین خانم موافق، افتخارالسلطنه و تاج السلطنه (دختران ناصرالدین شاه)، افسرالسلطنه، شمس الملوک جواهرکلام، خانم حکیم، میسیز جردن، خانم دکتر ایوب، افندیه خانم و فخرالملوک (دختر شیخ الرییس قاجار) اشاره کرد. این انجمن بیش از آنکه رویکرد سیاسی داشته باشد، تلاش داشت زنان را به حضور فعال در فعالیت های اجتماعی و عمومی تشویق کند، جایگاه زنان را در خانواده و جامعه ارتقا و مسائل اجتماعی و حقوقی را به آن ها توضیح دهد.

منابع:

آبراهامیان، یرواند؛ ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی

اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه، گردآورنده ایرج افشار

بختیاری، مریم؛ خاطرات سردار مریم بختیاری (از کودکی تا انقلاب مشروطیت)

پس از نهضت مشروطه و پایان جنگ جهانی اول، گروهی از زنان روشنفکر در سال 1301 با هدف ترویج حقوق زنان و بهبود شرایط دختران، انجمنی با نام انجمن نسوان وطن خواه را که از مهم ترین سازمان های زنان در دوره قاجاریه بود راه اندازی کردند. محترم اسکندری، نورالهدی منگنه، فخرعظمی ارغون، مستوره افشار، هما افشار، فخرآفاق پارسا و صفیه اسکندری هیأت مدیره این انجمن بودند.

در نتیجه تحولاتی که در دوره قاجار صورت گرفت فضای عمومی جامعه از سنت گرایی صرف به سمت پیشرفت نسبی حرکت کرد. به دلیل ارتباطات ایران با خارج، رواج نشریات و روزنامه ها، فعالیت روشنفکران و با فرصتی که در نتیجه انقلاب مشروطه حاصل شد، زنان شروع به فعالیت کردند. زنان پیشرو با هدف آگاه سازی زنان و رها ساختن آن ها از حصار خانه، اولین انجمن ها و تشکل های زنان را ایجاد کردند. در این مقطع شکاف بین سنت و مدرنیسم ایجاد شده و زنان را با موانع بسیاری از طرف سنت گرایان و افراد مذهبی مواجه ساخت.