وقتی چند روز بعد از توافق سه جانبه آذربایجان، ارمنستان و آمریکا بر سر احداث مسیری بین نخجوان و آذربایجان، روز دوشنبه مسعود پزشکیان برای یک دیدار دوجانبه با پاشینیان، رییس جمهور ارمنستان راهی ایروان شده طبیعی است که یکی از مهم ترین موضوعات مورد بحث نیز مسئله تأسیس کریدور زنگزور و تعیین تکلیف مسیرهای عبوری ایران از قفقاز باشد.

به گزارش فرهیختگان، پس از این دیدار اکانت منتسب به رییس جمهور در مورد موضع رییس جمهور در مورد زنگزور در این دیدار، نوشت: در نشست با نخست وزیر ارمنستان تأکید کردم باور دولت جمهوری اسلامی ایران حفظ حاکمیت و تمامیت ارضی ارمنستان و تداوم روابط صمیمانه میان دو کشور است و نگرانی های ما در ارتباط با حضور نیروهای ثالث در نزدیکی مرزهای مشترک باید به طور کامل برطرف شود.

معاون سیاسی دفتر رییس جمهور نیز خبر داد که نخست وزیر ارمنستان در دیدار با رییس جمهور کشورمان بر حفظ روابط خوب با ایران وعدم تغییر مرزها به عنوان تصمیم قطعی و خطوط قرمز ارمنستان تأکید کرده است.

همچنین وزیر راه و شهرسازی ایران که همراه با رییس جمهور در این سفر حضور دارد در گفت وگویی، تأکید کرده که اتصال استراتژیک خلیج فارس به دریای سیاه از طریق مسیر ریلی ایران به جلفا و ادامه آن به نخجوان و ایروان، تأثیر بسزایی در ترانزیت میان ایران، ارمنستان، آذربایجان و کشورهای اروپایی خواهد داشت. این اظهارات درحقیقت پاسخی است که وزیر راه سعی دارد به نگرانی ها در مورد تلاش برای انسداد جغرافیایی ایران بدهد.

پرونده کریدور زنگزور نشان دهنده پیچیدگی های ژئوپلیتیکی منطقه است. از یک طرف نگرانی ها درباره مسدود شدن مسیرهای ایران به اروپا وجود دارد و از طرف دیگر استدلال هایی که برعدم قطعیت این مسدود شدن تأکید دارند. ایران با تمرکز بر همکاری های دوجانبه مانند آنچه در این سفر انجام شد می تواند موقعیت خود را تقویت کند. آینده این کریدور به مذاکرات و توازن قدرت ها بستگی دارد.

ایران باید با سرمایه گذاری در مسیرهای جایگزین و رصد امنیتی منافع خود را حفظ کند و هم زمان از توسعه روابط با همسایگان غافل نشود. فلسفه زنگزور را می توان در رقابت های منطقه ای دید. ترامپ آن را به نام خودش نامیده و به عنوان دستاورد صلح معرفی کرده اما ارمنستان با پروژه چهارراه صلح به دنبال توازن است. منتقدان بر محدودیت دسترسی ایران تأکید دارند، اما مدافعان بر کنترل ارمنستان بر مسیر اشاره می کنند. حضور آمریکا می تواند فشار بیاورد اما ایران می تواند با طراحی های اقتصادی و سیاسی مسیرها را باز نگه دارد.

برهم کنش منافع متناقض در قفقاز، زنگزور را به یک پرونده پیچیده تبدیل کرده که هرگونه سهل انگاری در تحلیل و طراحی برای مواجهه با آن توجیهی نداشته و تبعات ژئوپلیتیک جبران ناپذیری را به ایران تحمیل خواهد کرد.

در پرتو سفر رییس جمهور ایران به ارمنستان که با همراهی وزرای امور خارجه، راه و شهرسازی، میراث فرهنگی، صنعت و معدن و معاون رییس جمهور در سازمان برنامه و بودجه همراه بود، وزیر راه و شهرسازی به توافقات حوزه حمل ونقل جاده ای اشاره کرده و گفته که ظرفیت پل نوردوز افزایش یابد و یک پل دوم برای سهولت تردد کامیونداران ایرانی و ارمنی احداث شود.

همچنین ساماندهی پایانه های مرزی دو کشور در دستور کار قرار گرفته تا فرایند ترانزیت تسهیل شود. او بر مشکلات موجود در بخش عوارضی و ضررهایی که کامیونداران ایرانی متحمل می شوند تأکید کرده و گفته که توافقات اولیه انجام شده و پیش بینی می شود این توافقات به صورت قطعی نهایی و ابلاغ شود.

علاوه بر این تفاهم نامه های جدیدی در بخش حمل ونقل هوایی در حال امضا و اجرا است. با توجه به اینکه ارمنستان کشوری محصور در خشکی است استفاده از بنادر جنوبی ایران در خلیج فارس و دریای عمان می تواند روند ترانزیت از شرق آسیا را برای ایروان تسهیل کند. وزیر همچنین به همکاری های فنی و مهندسی اشاره کرده و گفته که پیمانکاران ایرانی در پروژه های ساختمانی و راه سازی ارمنستان فعال هستند و این همکاری ها در زمینه فناوری، مصالح و تکنولوژی های نوین گسترش خواهد یافت.

این توافقات که بخشی از برنامه های سفر رییس جمهور به ارمنستان است فرصتی مناسب برای بررسی بیشتر موضوع کریدور زنگزور فراهم می آورد. این کریدور که حتی توسط ترامپ به نام خودش نامیده شده طبعا تأثیرات امنیتی، سیاسی و اقتصادی برای همسایگان ارمنستان یعنی روسیه و ایران خواهد داشت که نمی توان با نگاهی خنثی و با تکیه به تعارفات سیاسی همسایگان از کنار آن عبور کرده و در مورد آینده احتیاط به خراج نداد.

ققفاز جنوبی از دیرباز صحنه رقابت های ژئوپلیتیکی و مناقشات قومی و سرزمینی بوده است. درگیری های طولانی مدت میان ارمنستان و آذربایجان بر سر منطقه قره باغ که به مرگ هزاران نفر منجر شده یکی از پیچیده ترین چالش های این منطقه به شمار می رود. علاوه براین کریدور زنگزور به عنوان مسیری که امکان اتصال مستقیم آذربایجان به نخجوان و ترکیه را فراهم می کند از نظر استراتژیک برای رهبران آذربایجان و ترکیه اهمیت بسزایی دارد.

این کریدور همچنین بخشی از طرح بزرگ تر کریدور میانی است که هدف آن اتصال آسیای مرکزی به اروپا از طریق کشورهای ترک زبان بدون نیاز به عبور از خاک ایران یا روسیه است. در این چهارچوب توافق اخیر میان ارمنستان و آمریکا بر سر تأسیس این کریدور فضای رسانه ای را تشدید کرده است. ترامپ ادعا کرده که این توافق به لطف تلاش های شخصی او به دست آمده است.

او حتی با نام گذاری این مسیر به نام خودش به دنبال تثبیت جایگاهش به عنوان یک میانجی گر جهانی به امید کسب جایزه صلح نوبل است. اظهارات نخست وزیر ارمنستان در روز بعد از توافق که بر پروژه چهارراه صلح و همکاری های اقتصادی با کشورهای مختلف از جمله ایران، روسیه و چین تأکید داشت نشان دهنده تلاش ارمنستان برای متوازن کردن فشارهای سیاسی و جلب حمایت کشورهای منطقه است.

آنچه پاشینیان در مورد چهارراه صلح می گوید با ورود آمریکا به منطقه که صراحتاً علیه ایران دست به تجاوز نظامی زده تناقض دارد، بنابراین فارغ از محتوای توافق ورود آمریکا به تعیین تکلیف معادلات سیاسی در قفقاز مسئله ای جدی تر محسوب می شود.

با توجه به لزوم اتصال ایران به مسیرهای تجاری متعدد بحث کریدور زنگزور اهمیت دوچندانی پیدا می کند. فضای رسانه ای پس از توافق ارمنستان و آمریکا بر سر تأسیس این کریدور تشدید شده و ادعا می شود که با تأسیس آن مسیر حرکت ایران به اروپا از طریق ارمنستان مسدود شود. این نگرانی ها ریشه در این دارد که کریدور زنگزور می تواند مسیرهای جایگزینی ایجاد کند که ایران را دور بزند.

منتقدان معتقدند که هرچند مسیر در اختیار ارمنستان است اما قرار است اداره آن در اختیار یک شرکت آمریکایی قرار گیرد و این امر هم دسترسی های احتمالی ایران را محدود کرده و هم با توجه به نقش آفرینی آمریکا در درگیری های اخیر برای ایران بحران امنیتی به وجود آورد. این دیدگاه بر این تأکید دارد که حضور آمریکا می تواند فشارهایی بر ارمنستان وارد کند تا از تکمیل مسیرهای شمال به جنوب جلوگیری شود.

در مقابل استدلال های مخالف مطرح می شود که مرزهای جغرافیایی در توافق سه جانبه ارمنستان، آذربایجان و آمریکا تغییر نکرده است و این همان موضوعی است که ایران پیش از این بارها بر آن تأکید کرده بود که چنین اجازه ای نخواهد داد. همچنین مسیر ایجادشده بین نخجوان و آذربایجان، که راه عبوری ترکیه به سمت دریای خزر را نیز فراهم می آورد همچنان در اختیار ارمنستان خواهد بود. مدافعان درمورد اجاره مسیر به شرکتی آمریکایی نیز پاسخ می دهند که چنین موضوعی در متن اصلی توافق نیامده و با توجه به اینکه آمریکا در بسیاری دیگر از کشورهای همسایه ایران نیز فعالیت امنیتی انجام می دهد ایران باید همانند موارد دیگر با این مسئله مواجهه داشته باشد.

البته این به معنی بی توجهی به چالش های امنیتی احتمالی نیست. ایران باید ضمن رصد دقیق تحرکات امنیتی، در مورد هرگونه اقدام امنیتی علیه خود به همسایگان شمالی اش هشدار دهد و این درک را ایجاد کند که در صورت تهدید ایران از خاک آن ها مناسبات امنیتی بر مناسبات دیپلماتیک غلبه پیدا کرده و ایران مبدأ تهدیدات را در لیست اهداف مشروع خود لحاظ خواهد کرد.

مواجهه با تهدیدات احتمالی از مرز همسایگان شمالی به معنی وارد شدن به تقابل با همسایگان محسوب نمی شود. همان طور که ایران حمله به تأسیسات هسته ای توسط آمریکا را با حمله به پایگاه آمریکایی در قطر پاسخ داد تا اعلام کند در دفاع از مرزهای خود درگیر رودربایستی سیاسی نخواهد شد؛ اما این مواجهه به معنی تقابل با دولت و مردم قطر نبود و ایران مراتب احترام خود به مناسبات همسایگی و علاقه مندی به توسعه روابط را بارها اعلام کرده است. با این وجود دلیلی برای ممانعت از پاسخ ایران به تهدیدات آمریکا از مبدأ پایگاه های ایجاد شده در منطقه وجود ندارد.

در مورد کریدور زنگزور نیز همین رویکرد باید تثبیت شود. فلسفه ایجاد این کریدور ریشه در نیاز به اتصال مستقیم آذربایجان به نخجوان دارد که بخشی از طرح بزرگ تر اتصال آسیای مرکزی به اروپا است. این طرح با تمرکز بر کشورهای ترک زبان می تواند مسیرهایی را ایجاد کند که ایران یا روسیه را از مسیر تجارت زمینی بین آسیا و اروپا حذف کند. اگرچه تأسیس چنین جاده ای قطعاً اثرات اقتصادی دارد اما برخی استدلال هایی طرح می کنند که قطعیت مسدود شدن مسیر اروپا برای ایران را نفی می کند.

یکی از این استدلال ها این است که چنین امری نیازمند تنش حداکثری ترکیه با ایران است که برای ترکیه بدون هزینه نخواهد بود. دسترسی ترکیه به آسیای میانه از مسیر زمینی به قدری ارزشمند است که ترکیه صرفاً با اتکا به مسیر تلفیقی زمین و دریا که نیاز به 2 مرتبه بارگیری بندری در دریای خزر دارد حاضر نباشد آن را نابود کند. در چنین شرایطی ایران نیز خواهد توانست در یک مطالبه متقابل باز بودن مسیر زمینی انتقال کالا از ترکیه به اروپا را مطالبه کند.

همین موضوع در مورد ارمنستان نیز صادق است، لذا ادعای انحصار ترانزیتی ایران قطعیت مطلق ندارد. اما بدیهی است که حضور آمریکا و سپردن مدیریت زنگزور به کاخ سفید فشارها بر ارمنستان برای جلوگیری از تکمیل کریدور شمال به جنوب را بیشتر می کند. در چنین شرایطی ایران باید روی مسیرهای جایگزین دریایی و زمینی از سایر کشورها نیز سرمایه گذاری کرده و با ایجاد مسیرهای موازی انگیزه ها برای تحمیل فشار به ارمنستان را کاهش دهد و هم زمان همسایگان شمالی را از تبدیل شدن به هاب امنیتی آمریکا برحذر دارد.