28 مردادماه، فقط سالروز آن کودتای معروف و جنجالی علیه دولت مصدق یا سوختن حداقل 400 نفر در سینمارکس آبادان نیست. 11سال پیش در چنین روزی سیمین بهبهانی شاعر و نویسنده شهیر نیز در 87 سالگی روی در نقاب خاک کشید و بدین ترتیب ایران یکی از شاخص ترین زنان تاریخ ادبیات فارسی را از دست داد.

به گزارش هم میهن، بهبهانی که به خاطر سرودن غزل فارسی در وزن هایی بی سابقه، استفاده از مضامینی نو و امروزی و نقش موثرش در احیای گرایش به غزل، طبق سخنی منسوب به استاد علی محمد حق شناس به نیمای غزل شهرت پیدا کرده بود، در سطح جهانی نیز شخصیتی شناخته شده بود و دوبار نیز در سال های 1999 و 2002 نامزد دریافت جایزه نوبل ادبیات شد.

او به نوبل ادبیات البته نرسید اما جوایز جهانی دیگری دریافت کرد چون جایزه آزادی بیان اتحادیه نویسندگان نروژ و جایزه شعر یانوس پانونیوس از انجمن قلم مجارستان. بهبهانی طی هفت دهه فعالیت هنری بیش از 20 کتاب هم منتشر کرد و 600 غزل سرود و درعین حال به عنوان عضوی از کانون نویسندگان ایران موضع گیری های سیاسی خاص خود را نیز داشت.

سیمین بهبهانی در کنار پروین اعتصامی و فروغ فرخزاد، یکی از سه زن شاعری بود که با وجود تمام محدودیت ها، در این عرصه درخشیدند و نامور شدند. جایگاه بهبهانی نیز در این مثلث در میانه بود چنان که او نه همچون پروین، گرایشی آشکارا به ادبیات کلاسیک داشت، نه نظیر فروغ تمایلی بی پرده به قالب مدرن شعر.

سیمین در این طیف آنگونه که قدمعلی سرامی می نویسد، در میانه ایستاده بود: سیمین همان طور که نتوانست از شعر اجتماعی و غزل، یکی را برگزیند و ناگزیر غزل خود را به اجتماع پیوند زد، نتوانست از میان نو و کهن نیز یکی را برگزیند؛ بنابراین کوشید تا این دو را نیز درهم بیامیزد و این آمیزش در غزل های او با ظرافت صورت گرفته است، منتهی در غزل های این دو مجموعه پسین، سیمین قالب را از قدما وام گرفت و محتوا، اندیشه ها و مضامین را از روزگار خویش.

سیمین در خانواده ای ادبی و سیاسی متولد شد. پدرش عباس خلیلی؛ شاعر، نویسنده و مدیر روزنامه اقدام بود و مادرش فخرعظمی ارغون؛ از زنان پیشرو و شاعران تحصیلکرده زمان خود بود و در جمعیت نسوان وطنخواه عضویت داشت. خانواده پدری سیمین از مبارزان انقلاب مشروطه بودند اما بعد از ایجاد نارضایتی از وضعیت کشور ناچار از مهاجرت به عراق شدند.

پدر سیمین بعدها این سنت فعالیت سیاسی را در خانواده ادامه داد. مادر او اما بیش از سیاست به ادبیات علاقه داشت، هرچند در برخی از اشعار به جامانده از او نیز می توان ردپای سیاست را یافت. برای نمونه بنگرید به این شعر: مُلک را از خون خائن لاله گون باید نمود/ جاری از هر سوی کشور جوی خون باید نمود/ حشمت و فر کیان گر بایدت، این خطه را/ پاک از بیداد ضحاکان دون باید نمود/ دزدهای اجتماعی هرچه هست از شیخ و شاب/ جمله را بر دار عبرت سرنگون باید نمود/ اشرف و والا شدن از دزدی و غارت چه سود؟ / این چنین والا و اشرف را زبون باید نمود .

عمر ازدواج عباس و فخرعظمی چندان نپایید و آن ها در سه سالگی سیمین از هم جدا شدند. بااین همه، میراث ادبی و سیاسی خانواده بر وجود دختر اثر گذاشت. او که شغل معلمی را پیشه کرده بود و شهرت همسرش، حسن بهبهانی نیز به نام خانوادگی اش افزوده شده بود، نخستین شعرش را در 14 سالگی در روزنامه نوبهار چاپ کرد و در سال 1330 نخستین مجموعه شعرش را با نام سه تار شکسته منتشر کرد. بعد از آن نیز با آثاری چون جای پا ، چلچراغ ، مرمر و رستاخیز شهرتی به هم زد.

در دوران پیش از انقلاب 57، او از معدود زنان عضو انجمن ادبی ایران بود و در سال 1348 به عضویت شورای شعر و موسیقی نیز درآمد تا در کنار هوشنگ ابتهاج، نادر نادرپور، یدالله رؤیایی، بیژن جلالی و فریدون مشیری این شورا را اداره کنند. در کنار این، او در همین دوران به ترانه سرایی نیز مشغول شد و بیش از 300 ترانه سرود. مشهورترین ترانه هایش را خوانندگانی چون گلپا، ایرج، کوروس سرهنگ زاده، پوران، الهه و… خواندند.

اسم اش را نیز گذاشته بودند خوب و زود چون هم خوب ترانه می گفت، هم زود سفارش را انجام می داد. بااین همه نگاه او به ترانه به جدیت شعر نبود: من، هیچ گاه، به صورت یک هنر جدی به ترانه سرایی نگاه نکرده ام. تأثیر این کار را، اما در حد یک ورزش ذهنی، برای واژه یابی انکار نمی کنم… شعر را به تمهید الهام و بی بهانه می سرایم، اما ترانه را به سفارش آهنگساز و همخوان با آهنگ و خواست او می سازم .

بعد از انقلاب نیز سیمین بهبهانی در ایران ماند و همچنان با چشمانی نگران و نگاهی تیزبین به ایران و آنچه در آن جریان داشت، می اندیشید. نمونه ای از این حالت خاص بهبهانی را می توان در شعر معروف او دوباره می سازمت وطن به تماشا نشست که در روزهای آخر اسفندماه 1360 سروده شد و به دیگر نویسنده نامور، سیمین دانشور تقدیم شد.

این شعر که دودهه بعد وقتی با صدای داریوش اقبالی در آلبومی به همین نام عرضه شد، اقبالی گسترده را نیز برانگیخت، بیانگر حالات شاعر در آن روزهای بحرانی است و وقتی در قالب ترانه و با همراهی موسیقی به گوش می رسد، یادآور ترانه های وطنی است که کسانی چون عارف قزوینی سردمدار آن بودند: دوباره می سازمت وطن! / اگر چه با خشت جان خویش/ ستون به سقف تو می زنم/ اگر چه با استخوان خویش/ دوباره می بویم از تو گُل/ به میل نسل جوان تو/ دوباره می شویم از تو خون/ به سیل اشک روان خویش .

بهبهانی در سال های آخر حیاتش همبستگی خود را با تلاش های زنان ایرانی برای بهبود شرایط خود بارها اعلام کرد. در برخی تجمع های آن ها حضور یافت و باری در شهریورماه 1387 در اعتراض به تصویب لایحه حمایت از خانواده به همراه جمعی از فعالان حقوق زنان در مجلس شورای اسلامی حضور یافت و از نمایندگان خواست از تصویب این لایحه که به زعم او ضد حقوق زنان ایران است، اجتناب ورزند. این توجه البته توجهی فقط سیاسی نبود. در شعر و ترانه های او نیز حق خواهی زنانه منعکس شده است.

نمونه ای روشن از این نگرش را می توان در شعر معروف یک متر و هفتاد صدم خواند: یک متر و هفتاد صدم افراشت قامت سخنم/ یک متر و هفتاد صدم از شعر این خانه منم/ یک متر و هفتاد صدم پاکیزگی ساده دلی/ جان دل آرای غزل جسم شکیبایی زنم/ زشت است اگر سیرت من خود را در آن می نگری/ هی ها که سنگم نزنی آینه ام می شکنم .