کاج های پارک های جنگلی تهران دیگر امکان ادامه زندگی ندارند؛ این را آخرین آمارها از وضعیت خشکیدگی و آفت سوسک پوستخوار نشان می دهد که سال هاست به دلیل تنش آبی به جان درختان سرخه حصار، چیتگر، لویزان و خرگوش دره افتاده اند. تا پایان تابستان سال 1403 نزدیک 16 هزار درخت در این پارک ها با خشکی قطعی روبه رو شده بودند و حالا تعداد آن ها از سال گذشته حداقل 20 هزار اصله افزایش پیدا کرده است. این عددی است که هومن روانبخش، عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور اعلام می کند.

به گزارش هم میهن، سازمان منابع طبیعی می گوید، درختان این پارک ها به سن دیرزیستی رسیده اند و با برنامه های انجام شده به سمت احیای پارک ها می روند و جایگزینی درختان خشک و آسیب دیده در دستور کار آن هاست. معاونان خدمات شهری مناطق 21 و 13 هم می گویند، آفت و خشکسالی قطعی حدود سه تا چهار درصد درختان پارک های چیتگر و سرخه حصار را درگیر کرده و کاشت نهال های جایگزین غیر از کاج آغاز شده است.

حالا بخش زیادی از درختان خشکیده و پلاک خورده چیتگر قطع شده اند و زمین های خالی بیشتری در پارک به چشم می خورد؛ چون نهال های جایگزین سن کمی دارند و هنوز جای خالی کاج های سالخورده را پرنکرده اند. اهالی می گویند، روند آبیاری درختانی که در معابرند، نسبت به سال قبل بهتر شده است و تا وقتی نهال های جوان جایگزین کاج های آفت زده چیتگر شوند، سال ها زمان می برد و هنوز حال چیتگر خوب نشده است.

معاون برنامه ریزی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان تهران 21 مردادماه امسال هشدار داده بود؛ به دلیل تنش های آبی وعدم آبیاری مناسب توسط شهرداری تهران، پارک های جنگلی تهران ازجمله چیتگر، سرخه حصار، لویزان و مهرآباد در معرض خطر خشکیدگی و بروز آفت سوسک پوستخوار قرار گرفته است. سوسک پوستخوار آفت ثانویه درخت کاج است و زمان سرزندگی و سلامتی درخت به آن نفوذ نمی کند، اما تنش آبی و آبیاری کم به صورت مداوم، کاهش ارتفاع سفره های آب زیرزمینی و عوامل دیگر درخت را ضعیف و مستعد ابتلا به آفت می کنند.

در سال های گذشته قراردادی برای واگذاری مدیریت پارک های جنگلی از سازمان منابع طبیعی به شهرداری های مناطق بسته و وظیفه آبیاری درختان و جلوگیری از ابتلا به آفات، به شهرداری ها سپرده شد. تا سال گذشته قرار بود درختان آفت زده و خشک این جنگل ها قطع و با درختان چهارساله و پهن برگ بومی تهران جایگزین شوند، به چیتگر حداقل دو دوره به میزان 100 لیتر بر ثانیه حقابه اختصاص پیدا کند و اگر درختان پس از آبیاری رشد نکردند، قطع شوند. علاوه بر این قرار بود، عملیات کف شکنی برای شش حلقه چاه سرخه حصار انجام شود.

شهریار زمانی پور، معاون فنی سازمان منابع طبیعی استان تهران، می گوید که اگر شرایط فعلی از نظر تنش آبی و آفت در پارک سرخه حصار ادامه پیدا کند، حداقل 70 تا 80 درصد درختان آن باید جایگزین شوند: تا امروز حدود 10 درصد از درختان آسیب دیده پارک های سرخه حصار و چیتگر قطع و خارج شده اند، اما به همین اندازه و بیشتر از این رقم، درخت آفت زده در این دو پارک وجود دارد. باتوجه به اینکه این درختان به سن دیرزیستی رسیده اند و آفت هم پخش شده است، پیش بینی می کنیم که این درصد افزایش پیدا کند.

او می گوید، پارک جنگلی چیتگر هم از نظر تعداد میزان آفت زدگی و آسیب درختان تقریباً شرایط مشابهی دارد: برای جلوگیری از شیوع این آفت، امکان سم پاشی در همه پارک وجود ندارد؛ چون مردم رفت وآمد می کنند و ممکن است به اکوسیستم جانوری و گیاهی هم آسیب برسد. کافی است 10 درخت آلوده در محیط باقی بماند، همان درختان سبز می توانند به منبع شیوع آفت تبدیل شوند. در برخی موارد این درختان ظاهری سبز دارند و مردم می گویند که نباید قطع شوند، درحالی که همین درخت سبز، آلوده است. درخت خشک که دیگر منبع شیوع آفت نیست.

آنطور که معاون فنی سازمان منابع طبیعی استان تهران توضیح می دهد، برای قطع درختان آلوده به آفت و خشک شده، ابتدا باید فرآیندهای قانونی و اخذ مجوز و نشانه گذاری طی شود و در مراحل بعدی به مزایده گذاشته و قطع شوند. درنهایت برنده مزایده حقوق دولت را به خزانه واریز می کند و بعد چوب می زند: دهه ها پیش درختان پارک های جنگلی با هدف زراعت چوب کاشته شده اند، نه گسترش فضای سبز و به همین دلیل از یک گونه انتخاب شده اند. وجود تنها یک گونه گیاهی یا جانوری در یک محدوده، جمعیت آن را مستعد ابتلا به بیماری و آفت می کند.

مجموع عوامل مختلف از تنش آبی تا کاشت یک گونه خاص، باعث شده است که درختان به آفت سوسک پوستخوار مبتلا شوند. درختکاری های سرخه حصار، چیتگر و سایر پارک های جنگلی حدود 60-50 سال پیش ایجاد شده اند و ضریب بالایی از آن ها به مرور به همین آفت مبتلا می شوند و به همین دلیل باید قطع و جایگزین شوند. ما برای بهبود این شرایط برنامه ریزی کرده و با شهرداری ها هماهنگ شده ایم که به مرور این درختان را با کشت مختلط جایگزین کنیم. تا امروز هم قوه قضاییه، آبفا، رییس دادسرای ناحیه 37، معاون حقوق عامه دادسرا و نهادهای دیگر در این روند پیگیر شده اند.

زمانی پور توضیح می دهد که تعداد درختان آسیب دیده در پارک جنگلی لویزان کمتر است؛ چون شرایط آبیاری بهتری داشته اند و به شدت پارک های دیگر ضعیف نشده اند. با پیگیری از شهرداری چاه های از رده خارج شده سرخه حصار هم در حال مرمت است و استخر آن مرمت و پر شده است.

همه مجموعه ها از دستگاه های نظارتی و منابع طبیعی استان تا شهرداری های مناطق تلاش می کنند که درختان بیمار و خشک آفت زده را خارج و با گونه های پهن برگ و چندگونه ای جایگزین کنیم؛ چون این گونه ها هم مقاوم اند، هم با زیست بوم منطقه سازگاری دارند.

سال گذشته اعلام شد که قرار است برای آبیاری درختان چیتگر، ساخت تصفیه خانه خرگوش دره و استفاده از پساب آن در دستور کار قرار گیرد. محمدجواد خسروی، شهردار منطقه 22، دی ماه 1403 گفته بود: برای حفظ بوستان جنگلی چیتگر عملیات حفاری و سه هزار متر لوله گذاری با دبی 200 لیتر بر ثانیه و انتقال آن به مخازن آب، قنوات و چاه ها انجام شده و در آینده ای نزدیک شاهد حجم آب 500 لیتر بر ثانیه در 870 هکتار اراضی پارک جنگلی چیتگر خواهیم بود.

آنچه تا امروز برای آبیاری درختان پارک جنگلی چیتگر انجام شده، استفاده از پساب شهرک شهید باقری، استفاده از حقابه حدود 40 لیتر بر ثانیه از سد امیرکبیر و حجم آب حدود 40 لیتر بر ثانیه از طریق چاه های فاز شرقی و غربی است.

داود گودرزی، معاون خدمات شهری شهرداری منطقه 21 تهران هم توضیح می دهد که درحال حاضر پسابی که چیتگر را تغذیه می کند، از شهرک شهید باقری تامین می شود و قراردادی برای ساخت تصفیه خانه چیتگر منعقد شده است: طی واکاری و عملیات بهداشتی و پرورشی سال 1403، تعدادی درخت آفت دار در چیتگر حذف و حدود 20 تا 25 هزار درخت کاشته شد.

به کمک لوله گذاری که سال قبل برای انتقال پساب به چیتگر انجام دادیم، حدود 70 لیتر بر ثانیه از پساب تصفیه خانه شهرک شهید باقری را به فاز شرقی و غربی منتقل می کنیم. حدود 40 لیتر بر ثانیه آب خام توسط شرکت آبفا از سد امیرکبیر به ما تخصیص داده می شود اما درحال حاضر این حقابه کمتر شده است. علاوه بر این حدود 40 لیتر بر ثانیه هم از طریق هفت چاهی که در فاز غربی و شرقی پارک وجود دارد، تامین می کنیم. درمجموع بیشتر منابع آبی این پارک پایدارند و وضعیت آبیاری در حدود 870 هکتار فاز شرقی و غربی بهتر از سال های گذشته انجام می شود.

گودرزی توضیح می دهد که این آبیاری برای درختان سوزنی برگ و پهن برگ آن انجام می شود: ما توافق نامه ای با شرکت فاضلاب داشتیم و طبق آن با اعتبارات شهرداری به دنبال عقد قرارداد برای احداث تصفیه خانه در پارک چیتگر هستیم.

معاون خدمات شهری منطقه 21 می گوید، در طرح بهداشتی و پرورشی اخیر، 60 تا 70 درصد از درختان آلوده و دارای آفت، از پارک خارج شده و دنبال این هستیم که باقی درختان آلوده را هم در سال جاری از پارک خارج کنیم تا این عملیات به صورت کامل در پارک انجام شود: رقم درختان آسیب دیده بیشتر از میزانی است که تا امروز از پارک خارج شده است. درمجموع پارک چیتگر حدود 450 هزار درخت دارد که میزان درختان آسیب دیده کمتر از دو تا سه درصد است. با منابع طبیعی نامه نگاری کردیم که دوباره مجوزی برای خروج درختان آفت زده باقی مانده از فاز شرقی و غربی صادر کند.

بیشتر گونه های قسمت شرقی پارک چیتگر، پهن برگ و بخش زیادی از درختان فاز غربی آن، سوزنی برگ اند و تا امروز آفت بیشتر درختان سوزنی برگ را تحت تاثیر قرار داده است. تا امروز درختانی حدود سه تا پنج ساله شامل زیتون تلخ، بلوط و آلبالوی وحشی، داغ داغان، زبان گنجشک و درختانی که با زیستگاه چیتگر همخوانی دارند به جای درختان آلوده کاشته شداند. معاون خدمات شهری منطقه 22 می گوید، قرار بود 100 لیتر بر ثانیه به این پارک آب تخصیص داده شود اما به دلیل بی آبی روزبه روز در حال کم شدن است و امروز این حجم از آب حدود 30 تا 40 لیتر بر ثانیه است.

هومن روانبخش، عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور درباره آخرین آمار درختان آفت زده در پارک های جنگلی تهران توضیح می دهد: سال گذشته تا اواخر تابستان، این رقم حدود 16 هزار اصله درخت بود و از سال گذشته تا امروز حدود 20 هزار درخت دیگر در پارک های جنگلی تهران خشک شده است. بیشترین سهم آن متعلق به چیتگر و سرخه حصار و به میزان کمتری در پارک های دیگر است.

پارک لویزان به دلیل مراقبت بهتر و قرارگیری در ارتفاعات بالاتر، شرایط مناسب تری نسبت به پارک های دیگر دارد اما چیتگر و سرخه حصار وضعیت خوبی ندارند. شهرداری کنده های درختان خشک شده را هم از خاک بیرون می آورد، درحالی که کنده ها به ثبات خاک کمک می کند. در نقاطی که کنده ها از خاک بیرون کشیده شده، خاک دچار فرسایش و تخریب شده و بهتر است جلوی آن گرفته شود.

توضیحات روانبخش نشان می دهد که وضعیت بخش غربی پارک سرخه حصار که به سمت داخل شهر است، نامناسب تر از بخش شرقی آن است؛ چون منابع آبی سرخه حصار بیشتر از سمت شرق وارد می شود و ممکن است ورود آب به بخش غربی طولانی تر شود. او کاشت نهال های سه تا چهارساله در پارک های جنگلی را برنامه درستی می داند و توباید از گونه های مقاوم و بومی به عنوان جایگزین درختان بیمار استفاده کرد.

بهترین گونه ای که می توان پیشنهاد داد بنه است. ما در پارک ملی و مناطق مرکزی پارک سرخه حصار، درخت بنه های 400 تا 500ساله داریم که به صورت خودرو رشد کرده اند. این گونه مقاوم است و اگر دو تا سه نوبت در سال آبیاری شود، به راحتی می تواند به گونه ای پایدار تبدیل شود. درخت داغ داغان و بعضی از بلوط های زاگرس هم می توانند در این پارک ها کاشته شوند. فعلاً نباید به سمت کاشت کاج برویم و تمرکز خود را روی مراقبت از کاج های باقی مانده بگذاریم.

تاکید او روی مراقبت از نهال های جوان کاشته شده و رها نکردن آن هاست: شهرداری منطقه 13 در سرخه حصار در پاییز و زمستان درختکاری کرد و تلاش کرد با گونه های بومی آن را احیا کند، اما بعد از 13 بدر بسیاری از این نهال ها آسیب دیدند و شهرداری باید در اوج زمان گردشگری، تسهیل گری در پارک بگذارد تا مردم خودشان از درختان مراقبت کنند؛ چون هر درختی در دو، سه سال اول زندگی خود، نیاز به مراقبت های جنگلداری دارد.

قطع درختان آفت زده اقدام درستی است؟ عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع آن را تایید می کند و توضیح می دهد که بیش از 90 درصد درختان بیمار باید قطع می شدند و نمی شد به ادامه زندگی آن ها امیدوار بود؛ چون در مرحله پایانی زندگی قرار داشتند.

به اعتقاد او درختی که در آستانه خشکی قرار دارد و علائم حیاتی کاملی از خود نشان نمی دهد، منبع آلودگی است و بهتر است قطع شود. علاوه بر این درختان آلوده نباید به جایی که درختان سالمی دارد، منتقل شوند. برای مثال ممکن است این درختان آلوده به کارخانه های چوب شمال منتقل شوند، اما این کار درختان آن منطقه را به شدت در معرض آلودگی قرار می دهد و اگر قرار است به زغال یا فرآورده دیگری تبدیل شوند، باید در تهران انجام شود.

درختان پارک های جنگلی تهران حدود 50 سال پیش و در شرایطی کاشته شده اند که منابع آبی برای آبیاری و رشد آن ها به اندازه کافی موجود بود و شهر هنوز به وسعت امروز نرسیده بود. با گسترش شهر و افزایش جمعیت، بسیاری از این منابع به بخش کشاورزی و آب شرب اختصاص پیدا کرد و در کنار آن، کاهش بارندگی و استفاده از منابع آب زیرزمینی به تنش های محیط زیستی این پارک ها دامن زد؛ منابعی زیرزمینی که دیگر تجدیدپذیر نیستند. حالا علاوه بر ازدست رفتن منابع آبی زیرزمینی و تجدیدناپذیر، لایه های زیرین خاک هم خشک شده است.

روانبخش می گوید، شاید 10 سال پیش اگر آبیاری پارک های جنگلی نامنظم انجام می شد، ریشه درختان از عمق خاک آب را جذب می کرد، اما امروز این امکان دیگر وجود ندارد.

او اولویت مراقبت از درختان پارک های جنگلی را آبرسانی می داند؛ چون شرایط فعلی برآیندی از کاهش سطح آب های زیرزمینی و منابع آب، توسعه شهر، افزایش جمعیت و گسترش صنعت، کشاورزی و افزایش مصرف آب شرب است: بسیاری از چاه هایی که در گذشته آبیاری این پارک های جنگلی را برعهده داشتند، وارد مدار آب شرب شده اند؛ چون وضعیت آب در تهران بحرانی است. پساب تصفیه شده تهران قابلیت استفاده برای آبیاری این درختان را دارد و شهرداری هم این را پذیرفته و به سمت استفاده از آن می رود، اما به کندی پیش می رود و باید بسیار سریع تر این پساب جایگزین آب شود؛ چون وضعیت آن ها اورژانسی است و باید تسریع شود.

بیشتر تصفیه خانه های تهران در جنوب شهر قرار دارند و انتقال آن ها به پارک های جنگلی هزینه بر است. علاوه بر این، زمین های کشاورزی جنوب تهران در حال توسعه است و از پساب تصفیه شده استفاده می کنند؛ پسابی که استانداردهای لازم برای آبیاری زمین کشاورزی را ندارند و فقط برای فضای سبز قابل استفاده اند.

روانبخش می گوید، چندسالی است که آبیاری پارک های جنگلی تهران نامنظم شده است: در فصل های خشک که باید این آبیاری انجام شود، آبی موجود نیست. این معضل خودش را حدود پنج، شش سال پیش نشان داد و به همین دلیل درختان ضعیف شده مورد حمله برخی آفات قرار گرفته اند که مشخص ترین آن سوسک پوستخوار کاج است. این آفت عامل ثانویه است که در اثر تنش خشکی حمله کرده است و نمی تواند به درخت سالم صدمه بزند.

در سرخه حصار 270 هزار درخت وجود دارد که 250 هزار اصله آن کاج است و از این تعداد حدود شش هزار درخت به صورت قطعی خشک شده اند. در دوره جنگ 12 روزه سم پاشی محدودی برای درختان آفت زده انجام داده شد و شدت آفت کاهش پیدا کرد.

این را مجتبی فتحی، معاون خدمات شهری منطقه 13 می گوید و توضیح می دهد که پارک جنگلی سرخه حصار حدود دو سال با مشکل تامین آب روبه رو بود اما فعلاً مشکلی از نظر تامین منابع آبی ندارد؛ دلیل آن هم بازگشت شش حلقه چاه به مدار است و حالا به صورت کامل از منابع آبی آن ها استفاده می شود، اما باید به سمت استفاده از منابع آبی دیگری غیر از آب های زیرزمینی بروند: زمستان سال قبل سه چاه اورهال کامل شد و از سه چاه باقی مانده که پرآب اند فعلاً نیاز به کف شکنی ندارند.

از سال 96 آبی از پشت سد لتیان و پشت تصفیه خانه های 3 و 4 به این پارک می رسید که 30 درصد آب سرخه حصار را تامین می کرد و حقابه آن است، اما بعد از ساخت پایانه شرق، لوله ای که این آب را منتقل می کرد قطع و جریان آن به سمت پارک بسته می شود.

فتحی توضیح می دهد که در چندماه اخیر بدهی سال های گذشته پرداخت شده و شهرداری در حال مرمت لوله های قطع شده این مسیراست: آبفا می گوید ابتدا باید یک حق انشعاب 55 میلیاردی به ازای 30 هزار مترمکعب در ماه خریداری کنید. ما درحال حاضر با این مشکل روه رو هستیم؛ چون دسترسی به این حجم از آب از ابتدای تاسیس سرخه حصار برای آن تعیین شده بود و نباید پولی برای آن دریافت شود. آبفا حداقل می تواند برای حل این مشکل تهاترهایی کلی انجام دهد و دریافت حقابه را مشروط به دریافت این پول نکند. منابع آبی ما در سرخه حصار کامل است ولی باید این آب هم به پارک برسد که کمتر از آب های زیرزمینی استفاده شود.

فتحی آخرین وضعیت راه اندازی تصفیه خانه شرق تهران را هم توضیح می دهد؛ تصفیه خانه ای که پساب آن باید به پارک سرخه حصار برسد. طبق گفته او، تا امروز آبفا اعلام کرده است که زمینی به وسعت 12 هکتار به آن ها معرفی شود تا فاضلاب شرق تهران در یک نقطه جمع و تصفیه خانه ای راه اندازی کنند. فتحی توضیح می دهد شهرداری با این موضوع موافق است اما اختصاص عرصه در اختیار منابع طبیعی است و این سازمان باید زمین را معرفی کند.

معاون خدمات شهری منطقه 13 می گوید، از سال قبل که چاه ها به مدار برگشت، مشکل تامین آب سرخه حصار برطرف شده است و حالا منتظر قطع درختان خشک شده هستند که کاشت درختان جدید را آغاز کنند: قطع درختان با منابع طبیعی است اما سرعت آن بسیار پایین است. اگر درختان کاملاً خشک شده، بیشتر قطع شوند، تا زمستان می توانیم بستر را برای کاشت درختان جدید آماده کنیم. سال قبل 1500 درخت قطع و 12 هزار درخت کاشتیم.

امسال برای کاشت 33 هزار درخت مناقصه گذاشته ایم و فقط منتظریم که منابع طبیعی درختان را قطع کند. کل درخت خشک چکش خورده در سرخه حصار شش هزار اصله است و امسال هم تصور می کنم منابع طبیعی حدود 1500 درخت را قطع کرده باشد. همه آن 12 هزار درختی که سال قبل کاشته شد، با حضور مردم بود و به آن ها مالکیت معنوی دادیم و گفتیم مسئول این درخت شده اند و برایشان شناسنامه ای تهیه کردیم. در برخی نقاط هم درختان مثمر مثل خرمالو، انار و سنجد کاشتیم که برای مردم جذاب شود. گونه های بومی کم آب مثل لی لکی، داغ داغان، ارغوان و بلوط همیشه سبز، بومی اند و می توانند در سرخه حصار کاشته شود.