مهرداد خدیر طی یادداشتی در روزنامه هم میهن نوشت: 72 سال بعد از کودتای 28 مرداد 1332 صدای سلطنت طلبان بلندتر شده و حالا فقط فرزند سیدابوالقاسم کاشانی و هم فکران حسن آیت بر دکتر محمد مصدق خرده نمی گیرند بلکه کسانی با مدعای مشروطه ابهامات یا اتهاماتی را طرح می کنند و جا دارد به 10 فقره از این گزاره های پرتکرار بپردازیم که به واقع انگاره های باطل اند و به تازگی برخی را از زبان داعیه دار اقتصاد آزاد هم شنیده ایم:

مصدق، نفت را ملی نکرد دولتی کرد؛ این سوءتفاهم از دو جا برمی خیزد. یکی این که واژه ملی را تنها مقابل دولتی تعریف کنیم حال آن که به معنی خلع ید است. دیگر این که به پروژه سیاسی مصدق درباره انتخابات آزاد توجه نشود.

با این نگاه ملی شدن صنعت نفت انگار شب شراب ی بوده که به بامداد خمار انجامیده و این خماری و اعتیاد به نفت همچنان ادامه دارد چون دولت ها را به جای اتکا به درآمدهای مالیاتی و نیاز به مردم، یارانه دهنده و منت گذارنده و تحمیل کننده کرده و مردمان را به جای تولید ثروت، یارانه بگیر و در استخدام دولت ها و نیازمند و چون دولت نفتی، رانتیر است و متکی به رانت نفت از مردم احساس بی نیازی می کند و همین بزرگ ترین مانع دموکراسی است و مثال هم می آورند که هر گاه بهای نفت بالا رفته دولت ها بلندپروازانه تر سخن گفته و گام برداشته اند و به عکس هر زمانی که نفت ارزان شده به مردم احساس نیاز کرده و نرم تر شده اند. هر چند با تحریم ها درآمد دولت ها از نفت هم دچار نقصان شده و ترامپ در پی صفر کردن هم برآمده است.

این گزاره ها البته تا اندازه ای درست است اما قصه ملی شدن دیگر است. زیرا اولاً واژه ملی در فرهنگ سیاسی و اقتصادی معاصر ایران بیش از آن که در مقابل دولتی قرار گیرد به معنی خلع ید است و اگر به جای روز ملی شدن صنعت نفت گفته می شد روز خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس و واگذاری صنعت نفت به ایرانیان، چه بسا این سوء تفاهم برنمی خاست و این اختلاف ها هم در نمی گرفت. کما این که بانک ملی ایران هم بعد از خلع ید و برچیدن بانک ایران و انگلیس تاسیس شد و هیچ کس خرده نگرفت چرا نام آن را بانک دولتی ایران نگذاشتند درحالی که در اختیار دولت است و ملی یعنی از مالک یا مدعی مالکیت قبلی خلع ید شده است.

یادمان باشد تجربه امتیازدهی در عصر قاجار، ملی کردن را به یک ارزش بدل ساخته بود و امروز ارزش جهانی و غالب این است که از امکانات فنی و نرم افزاری و سرمایه ای دیگران به سود منابع ملی بهره ببریم. جالب این که آخرین نشانه های ملی شدن در دنیای صنعتی در کشوری چون فرانسه با ریاست جمهوری فرانسوا میتران از حزب سوسیالیست از بین رفت تا نشان دهند سوسیالیست های اروپایی نیز دیگر در پی ملی شدن به مفهوم قبل نیستند.

مصدق نباید پیشنهاد شراکت 50-50 آمریکایی ها را رد می کرد؛ این گزاره هم باطل است چون خود پیشنهاد کرد یک شرکت بی طرف و ترجیحاً مثلا هلندی مدیریت نفت را برای دوره انتقال بر عهده گیرد و آمریکایی ها هم پیشنهاد شراکت 50.50 را مطرح کردند. بخش اول را که راست است (پیشنهاد شراکت 50-50) می گویند ولی بخش دوم را که رد پیشنهاد از جانب انگلیسی هاست نه و به مصدق نسبت می دهند!

مصدق، پیشنهاد بانک جهانی را رد کرد؛ درباره این گزاره هم باید یادآور شد بانک جهانی بر دو موضوع تأکید داشت: اول این که به عنوان یک آژانس مدیریتی از جانب هر دو طرف مناقشه عمل کند. حال آن که دولت مصدق بر این نظر بود که حاکمیت از آن ایران است و بانک جهانی نماینده ایران در عملیات نفتی باشد. این موضوع البته داشت حل می شد و اختلاف از جای دیگری سرباز کرد.

موضوع دوم این بود که بانک جهانی اصرار داشت برای آنچه اداره کارآمد صنعت نفت ایران می خواند از تکنسین های نفتی انگلستان که سابقه کار در ایران داشتند استفاده شود و این ذهنیت منفی را درست یا غلط ایجاد کرد که تکنسین های شرکت سابق می خواهند از پنجره بانک جهانی بازگردند! یادمان باشد که ذهنیت ایرانی ها به انگلستان منفی بود و اصرار بانک جهانی بر تکنسین های انگلیسی شک برانگیز شد.

این در حالی بود که بانک جهانی نهادی بین المللی است و به آسانی می توانست از تکنسین های کشورهای دیگر خصوصاً آمریکا با همان مهارت و تجربه هم استفاده کند.

در همان زمان گزارشی هم به یکی از نزدیکان مصدق - مهندس حسیبی- رسید که حکایت از آن داشت که دو مدیر سابق شرکت نفت انگلستان و ایران (اسنو و گس) هر روز در واشنگتن در حال مذاکره اند و در واقع آنچه بانک جهانی پیشنهاد می کند دیکته شده آن هاست. به خصوص روی اسم گس حساسیت بسیار وجود داشت.

این موارد بافته های ذهنی برخی افراد از سر علاقه نیست بلکه یافته های نیکلا گرجستانی از مقامات ارشد سابق بانک جهانی است که بیش از 40 سال در پروژه های عمران و توسعه اقتصادی از جانب بانک جهانی مأموریت داشته و زاده ایران و از تبار گرجی است و به آرشیو بانک جهانی دسترسی داشته در مقاله ای در ماهنامه چشم انداز ایران (شماره 138) از یک یادداشت درون سازمانی خبر می دهد که از مسؤول ارشد بانک که به ایران رفته و با مصدق و حسیبی مذاکره کرده بود پرسیده این پیشنهاد بانک را به کجا می کشاند؟ (پیشنهاد مدیریت بانک با تکنسین های انگلیسی) و پاسخ می دهد: از نظر ایرانی ها نقش بانک این است که آن ها را پایین رودخانه بفرستد و از نظر انگلیسی ها بانک را به نوکرشان تبدیل می کند .

اختلاف اصلی مصدق با بانک جهانی بر سر این بود که از تکنسین کشورهای دیگر مانند آمریکا استفاده شود اما آن ها می گفتند فقط انگلیسی و همین احساس بدی به طرف ایرانی داده بود که شرکت سابق می خواهد با تابلوی بانک جهانی برگردد.

نیکلا گرجستانی قبل تر هم در مقاله ای در روزنامه دنیای اقتصاد در تاریخ 28 اسفند 1400 شواهد و اسناد خود را آورده بود و در اسفند 1402 هم با تفصیل بیشتر نوشت.

چاپ غیرقانونی اسکناس؛ این گزاره هم باطل است و توجیه کودتا نیست. چون مجلس در 10 اسفند 1329 - قبل از ترور رزم آرا-به دولت اجازه داده بود 220 میلیون تومان اسکناس چاپ کند و عملاً کار به دولت بعد کشید. در 6 مرداد 1330 هم مجلس اجازه انتقال 14 میلیون لیره از پشتوانه اسکناس را به دولت داد. چاپ اسکناس قانونی بود چون مبتنی بر لوایح قانونی بود و به تعبیر آقای محمد امینی در کتابی که در پاسخ به آقای میرفطروس نوشته (سوداگری با تاریخ/ صفحه 530) اسکناس ها در خانه مصدق در خیابان کاخ تهران یا روستای احمدآباد چاپ نمی شد تا کسی باخبر نشود بلکه در چاپخانه ای در لندن با رای زنی خزانه داری بریتانیا چاپ می شد و موضوعی نبود که شاه نداند و تا باخبر شد حکم برکناری بنویسد.

مصدق ایران را به آغوش کمونیسم می انداخت؛ این ادعا را بیشتر مرحوم بیژن اشتری مترجم فقید دامن زد که نوشت: مصدق فقط در صورتی می توانست به حکومت خود ادامه دهد که با حزب توده وارد یک حکومت ائتلافی شود و حتماً می دانید که حکومت ائتلافی اولین شگرد غصب قدرت توسط کمونیست هاست…سازمان مخفی نظامی حزب هم گسترش بیشتری می یافت و همزمان کلیت ارتش و نهادهای امنیتی و اطلاعاتی را هم مال خود می کرد و خلاصه نهایتاً ایران تبدیل می شد به یکی از اقمار اتحاد شوروی…

این انگاره هم باطل است چون اولاً: نقش افسران حزب توده زیاده از حد بزرگ شده درحالی که در رده های بالای ارتش هم قرار نداشتند.

ثانیاً: حضور آیت الله بروجردی به عنوان مرجع تام شیعیان نادیده انگاشته شده است. در خاطرات آیت الله منتظری آمده صبح روز بعد از کودتا نزد آقای بروجردی بوده و دیده طلبه ای در آن جمع از سقوط دولت دکتر مصدق خبر داده و طلبه ای دیگر تا شنیده بلافاصله سجده شکر به جا آورده و آیت الله هم دیده اما واکنش منفی نشان نداده است. بنابر این روشن است که مراجع و روحانیت نه زیر بار حکومت کمونیستی می رفتند نه ائتلاف با حزب توده. یکی از دلایل یا توجیهات روحانیونی چون آیت الله بهبهانی و سکوت یا رضایت یا حتی شایعه همراهی آیت الله کاشانی همین بیم به قدرت رسیدن کمونیست ها بوده است.

پادشاه در غیاب مجلس حق دارد نخست وزیر را عزل کند و مصدق باید گردن می نهاد؛ در این باره هم می توان گفت هر چند متمم قانون اساسی مشروطه در این باره که پادشاه در غیاب مجلس شورای ملی حق عزل نخست وزیر مورد اعتماد همان مجلس را دارد یا نه ساکت است اما از روح مشروطه می توان دریافت چنین حقی ندارد ولی با فرض حق باید در نظر داشت:

تاریخ فرمان عزل 23 مرداد و در واقع 22 مرداد 1332 است. حال آن که در 22 یا 23 مرداد هرچند رفراندوم انحلال مجلس هفدهم برگزار شده و رای آورده اما شاه هنوز امضا نکرده است. اعلام انحلال با امضای دکتر محمد مصدق هم 25 مرداد در روزنامه باختر امروز صورت می پذیرد. پس در غیاب مجلس نبوده تا موجه باشد.

نامه مخدوش است. چون مشخص است که اول امضا شده و بعد در آن متن نوشته اند. پس حق نخست وزیر بوده مطمئن شود فرمان از جانب خود شاه است یا نه.

به فرض که بر اساس رفراندوم برداشت کرده حال که دیگر مجلسی در کار نیست می تواند عزل کند. همان رفراندوم اما تنها برای انحلال مجلس هفدهم نبود بلکه بخشی از پرسش از مردم ناظر به ادامه کار دولت تا تشکیل مجلس هجدهم بود. اگر کشور به استناد رفراندوم بلامجلس شده بود به استناد همان رفراندوم دولت باید استمرار می داشته است.

اگر عزل نخست وزیر حق پادشاه بوده چرا فرمان را به وزیر دربار نداد و رییس گارد شاهنشاهی نه در ساعت اداری یا حتی غروب که شبانه برد؟

اگرمتن نامه انتصاب زاهدی را خود شاه نوشته وقتی مصدق زیر بار نرفته صبح روز بعد چرا دیگری را با حکم تازه نفرستاده است؟ از 23 مرداد تا 28 مرداد 5 روز فاصله است. تا 25 مرداد هم دو روز. در این روز اطلاعیه انحلال مجلس هفدهم با این شرح منتشر شد: بنا بر اراده ملت ایران که به وسیله مراجعه به آرای عمومی اظهار شده بدین وسیله انحلال دوره هفدهم مجلس شورای ملی اعلام می گردد. انتخابات دوره هجدهم مجلس شورای ملی پس از اصلاح قانون انتخابات و قانون تقسیمات کشوری به زودی انجام خواهد گرفت و بر طبق قانون اعلام خواهد شد. دکتر محمد مصدق.

یا شاه رفراندوم را قبول داشته یا نداشته. اگر داشته که مردم به ادامه کار دولت ملی تا تشکیل مجلس هجدهم هم رای داده بودند و اگر قبول نداشته چرا اعلام نکرده و از نمایندگان نخواسته تشکیل جلسه دهند و مصدق را عزل کنند؟

شاه در سالگرد 28 مرداد در سال های بعد کنفرانس مطبوعاتی برگزار می کرد و نمی گفت از اختیاراتم استفاده و برکنار کردم بلکه می گفت کشور را از دست کمونیست ها نجات دادم.

وقتی پادشاه نخست وزیر را عزل می کند و کار را به دیگری می سپارد چرا باید خود از مملکت خارج شود و حتی نه فردای کودتا که سه روز بعد برگردد؟ جز این است که بعد از کودتای نافرجام 25 مرداد کار سلطنت خود را تمام شده می دانست و به ثریا اسفندیاری می گوید پول خرید مزرعه در آمریکا را هم ندارد. پادشاهی که حق دارد نخست وزیر را برکنار کند چرا باید به فکر خرید مزرعه در آمریکا باشد؟

خودمان را خسته نکنیم! شاه مصدق را عزل نکرد! او تنها تحت فشار کرومیت روزولت یک کاغذ سفید امضا به کودتاچیان 25 مرداد تحویل داد و متن برکناری مصدق را آن ها نوشتند. پس اصلاً شاه مصدق را عزل نکرد تا بر سر این بحث کنیم که قانوناً حق داشت یا نه و به این اعتبار هم این گزاره باطل است.

مصدق به دنبال برقراری جمهوری بود؛ این گزاره هم باطل است اگرچه وزیر خارجه او - فاطمی- مخالف سلطنت و موافق جمهوری بود اما اگر مصدق دنبال جمهوری بود از علامه علی اکبر دهخدا نمی خواست شورای سلطنت تشکیل دهد و آن پژوهشگر بزرگ هم تاوان سنگینی به خاطر آن بپردازد درحالی که شورای سلطنت اساساً تشکیل نشد.

این ادعا را مرحوم کاشانی بر سر زبان ها انداخت که تنها 21 روز بعد از کودتا و در 17 شهریور 1332 مطابق گزارش روزنامه کیهان که برگردان مصاحبه او با خبرنگار روزنامه المصری اخبار الیوم را منتشر کرد چنین گفت: مصدق برای برقراری جمهوریت می کوشید و چهار ماه قبل می خواست که شاه را از ایران اخراج نماید ولی من نامه ای به شاه نوشته و از او خواستم که از مسافرت خودداری نماید و شاه هم موقتاً از فکر مسافرت منصرف شد. یک هفته قبل، مصدق شاه را مجبور کرد که ایران را ترک نماید اما شاه با عزت و محبوبیت چند روز بعد بازگشت. در اینجا ملت شاه را دوست دارد و رژیم جمهوری مناسب ایران نیست.

آمریکا مصدق را فریب داد؛ در تمام سال های گذشته شنیده ایم که منشأ خصومت با آمریکا مداخله در کودتای 28 مرداد دانسته شده است. با این وصف قبل از کودتا مشکلی با آمریکا نداشتیم تا مانع اعتماد شود. البته هم در آمریکا و هم انگلستان و هم اتحاد شوروی رهبران تغییر کرده بودند و استراتژی های تازه باید تعریف می شد اما هیچ تجربه تاریخی علیه آمریکا در ایران نبود.

ضمن این که در بخش بانک جهانی توضیح داده شد مصدق به دنبال جذب کارشناسان آمریکایی به جای انگلیسی بود. این گزاره را البته نباید در ردیف گزاره های دیگر باطل کرد بلکه منظور از بطلان این است که جای سرزنش ندارد. مثل این که دو نفر را به خاطر طلاق سرزنش کنیم که چرا ازدواج کردید تا کار شما به جدایی بکشد؟ طبیعی است که بدون ازدواج طلاقی هم در کار نیست. ایران به آمریکا به چشم روس و انگلیس نمی نگریست. تازه به اتحاد شوروی هم متفاوت از روسیه می نگریست و بعد از ماجرای آذربایجان به شوروی بدبین شده بودیم.

از تبار قاجار بود و با پدر و پسر کینه شخصی داشت؛ درست است که مصدق از تبار قاجار بود و نسب او به مظفرالدین شاه قاجار می رسید اما خیرخواه پدر و پسر بود و به هر دو توصیه کرد سلطنت کنند نه حکومت. البته در آغاز مخالف سلطنت رضاشاه بود اما به اعتبار مشروطه و این که در مقام رییس الوزرا می تواند پروژه های عمرانی را پیش ببرد و نباید به پیشامشروطه بازگشت.

در مواجهه با شاه نیز همواره احترام او را حفظ می کرد تا ماجرای 9 اسفند 1331 که قصد جان او را کردند. نه! مصدق انتقام جو نبود. فرد انتقام جو تا این حد جا در دل مردم باز نمی کند. چندان که هرچند نه در 25 سال بعد از کودتای 28 مرداد در رژیم پهلوی از او رسماً یاد می شد و نه در جمهوری اسلامی از سال 60 به بعد اما همین پریروز دیدیم در آیینی دیگر در چارچوب شب های بخارا در خانه هنرمندان بیشترین استقبال از جانب جوانان بود و خود شاه در اواخر سلطنت به نام و تصویر مصدق چنگ زد (با انتخاب شاپور بختیار به نخست وزیری).

واپسین گزاره هم این که اصلاً کودتا نبود و رویداد بود و به این اعتبار چه حاجت به این همه بحث؟ با استدلالی که ایرج امینی فرزند دکتر علی امینی در کتاب خاطرات خود آورده: در صورتی می توان آن رویداد را کودتا دانست که نظامیان به قدرت می رسیدند و شاه را برکنار می کردند. در حالی که شاه همچنان درقدرت بود .

با این حساب چرا واقعه سوم اسفند 1299 را کودتا می دانیم که سیدضیاء الدین طباطبایی را به قدرت رساند و بعد از صد روز دولت را تحویل رضاخان داد؟ هر دو نیز با افتخار از کلمه کودتا استفاده می کردند و آن را گریزناپذیر می دانستند.

در حالی که هیچ یک از دو عامل اصلی کودتا سلطان احمد شاه قاجار را از اریکه سلطنت به زیر نکشیدند و 5 سال بعد مجلس موسسان رأی به انقراض سلطنت قاجار داد.

اگر تعریف مصطلح کودتا دخالت نظامیان در سیاست و کنار زدن رأس قدرت است مگر نظامیان دخالت نکردند و مصدق را از رأس قدرت کنار نزدند؟

محمد قائد در کتاب خواندنی ظلم، جهل و برزخیان زمین می نویسد: کسانی استدلال می کنند کودتایی در کار نبود و نخست وزیر از سوی شاه برکنار شد که اتفاقی عادی در حکومت و سیاست است. اما این حرف تنها هنگامی قابل دفاع است که شاه نگریخته بود. اسدالله علم در سال 1352 در مقاله ای در روزنامه کیهان نوشت: شاهنشاه برای حفظ نظم از کشور خارج شدند ولی روایت شده که روز 25 مرداد وقتی شاه می خواست از کلاردشت به رامسر برود و با هواپیما ایران را ترک کند کسانی از مردم محل کوشیدند او را دستگیر کنند و تحویل پاسگاه ژاندارمری دهند. شاه پس از آن هرگز به کلاردشت پا نگذاشت .

خود شاه در 26 مرداد 1357 و در گرماگرم تظاهرات و اعتراضات گفت: من اتفاقاً تابستان در سعدآباد زندگی می کردم. خبرهایی که می رسید حکایت از نقشه هایی می کرد که توسط توده ای ها و کمونیست ها طرح شده بود. برای حفظ این محل 4 تانک مامور شده بود که حتماً قبل از وقایع بیست و پنجم امرداد تانک ها برای حفظ مقر آن دولت یاغی منتقل شدند. من خودم شخصاً کلاردشت بودم و از دور ناظر جریانات. پس از تفکر زیاد نقشه ای کشیدیم که اگر دولت وقت فرمان قانونی پادشاه مشروطه ایران را اجرا نکند با ترک کشور مردم ایران را مختار به اتخاذ رویه مطابق میل شان کنیم.

حتی می گویند مصدق با رد فرمان شاه کودتا کرد و 28 مرداد یک ضدکودتا بود برای باز گرداندن حکومت قانون و نجات کشور از دست کمونیست ها.

این همان اتهامی است که مصدق را به خاطر آن محاکمه و تبعید کردند و تا پایان عمر در حصر گذاشتند و دکتر فاطمی را به همین اتهام اعدام کردند.

اما از دو حال خارج نیست: یا شاه، رفراندوم انحلال مجلس هفدهم را قانونی می دانست که باید به رأی مردم تمکین می کرد و منتظر تشکیل مجلس جدید می ماند و بر پایه آن دولت را هم تحمل می کرد و اگر نمی دانست چرا فرمان انتخابات مجلس هجدهم را صادر کرد در حالی که قبول همه پرسی مستلزم ابقای دولت مصدق هم بود.

اگر کودتا نبود و یک واقعه و رویداد داخلی و عادی بود چرا سال ها بعد مادلین آلبرایت وزیر امور خارجه دولت بیل کلینتون و به منظور امکان گفت وگو با رییس جمهوری وقت ایران سیدمحمد خاتمی در نشست سازمان ملل و در جریان سخنرانی خود در 17 مارس سال 2000 به خاطر دخالت های آمریکا در براندازی دولت دکتر محمد مصدق در سال 1953 ابراز تأسف کرد؟

تأسف بابت یک موضوع داخلی در ایران و کودتایی که نبود؟! چرا کارشناسان و پژوهش گران خارجی بارها از واژه کودتا استفاده کرده اند؟ عنوان کتاب مارک گازیوروسکی که نه آمریکایی است نه انگلیسی کفایت می کند: مصدق و کودتا در تهران و به صراحت می نویسد: سیا با کمک محدود انگلستان، به طراحی و کمک مالی و هدایت کودتا پرداخت. آنان فضل الله زاهدی را به عنوان رهبر ظاهری کودتا انتخاب کردند و شاه را متقاعد ساختند زاهدی را بپذیرد و از کودتا حمایت کند .

لفظ کودتا را حتی اسدالله علم به کار می برد و در صفحه 131 جلد سوم یادداشت ها نوشته است:

صبح بر قبر شهدای 28 مرداد و سپهبد زاهدی گل کاشتم. عجیب این بود که بر سر مقبره زاهدی بانی کودتای 28 مرداد و ساقط کننده مصدق مگس هم پر نمی زد. یا للعجب از این مردم ابن الوقت.

10 گزاره باطل (یکی با غلظت کمتر) نقل شد و اما پرسش بی پاسخ این است که اگر شاه در پی کودتای 28 مرداد 1332 بازنمی گشت و به سلطنت ادامه نمی داد تکلیف نوع حکومت در ایران چه می شد؟

وقتی محمدعلی شاه را تبعید کردند فرزند او سلطان احمد میرزا بر تخت نشست اگرچه زیر سن قانونی بود و کارها را به نایب السلطنه سپردند. شاه اما در آن زمان فرزند ذکور نداشت. شورای سلطنت تا کی می توانست ادامه دهد؟ یکی از برادران، جای محمدرضا می نشست یا مصدق او را با اختیارات کمتر بازمی گرداند؟ کودتا و جمهوری می شد؟ پاسخ این پرسش که اگر کودتا رخ نمی داد حکومت ایران به چه شکل درمی آمد بر این نویسنده مکشوف نیست و فراموش نکنیم در آن زمان به ذهن هیچ روحانی یی تشکیل جمهوری اسلامی خطور نمی کرد و صحبت از سال 1332 است.

آیا از شاه می خواستند مانند احمدشاه به گردش در اروپا بپردازد؟ یا شورای سلطنت تشکیل می شده؟ آن وقت این شورا تا کی مسؤولیت داشت؟

هیچ کس نمی تواند به این پرسش ها به دقت پاسخ دهد چون فکتی در دست نیست و همه در حد حدس است.