فرارو- پرسش چه کسی دانشمندترین پادشاه ایران است؟ در نگاه اول کمی بی معنی به نظر برسد چون آنچه تاکنون شنیده ایم در بهترین حالت حمایت از علم و دانش بوده که لزوما به معنای دانشمند بودن خود پادشاه نیست. ولی الغ بیگ، پادشاه تیموری قرن هشتم و نهم هجری قمری این باور عمومی ما را به سادگی دگرگون می کند.

به گزارش فرارو، الغ بیگ، که نام کاملش میرزا محمد طارق بن شاهرخ بن تیمور بود، یکی از برجسته ترین چهره های علمی در تاریخ تمدن اسلامی و ایرانی به شمار می رود. او نه تنها به عنوان یک پادشاه ایرانی شناخته می شود، بلکه به عنوان یک ستاره شناس، ریاضی دان و حامی علوم، نقش برجسته ای در پیشرفت دانش بشری ایفا کرد.

الغ بیگ در 22 مارس 1394 میلادی (796 قمری) در شهر سلطانیه (در نزدیکی زنجان امروزی در ایران) زاده شد. او نوه تیمور لنگ (امیر تیمور)، بنیان گذار سلسله تیموریان، و پسر شاهرخ، حاکم قدرتمند تیموری بود. زندگی الغ بیگ، که تا 27 اکتبر 1449 میلادی (853 قمری) ادامه یافت، ترکیبی از سیاست، فرهنگ و علم بود، اما علاقه اصلی او به علوم، به ویژه نجوم و ریاضیات، او را از سایر پادشاهان هم عصرش متمایز می کرد. در این مطلب، بر اساس منابع تاریخی معتبر، به بررسی میزان دانش شخصی الغ بیگ، فرهیختگی او و کارهای علمی مهمی که در دوران پادشاهی اش انجام داد، می پردازیم.

الغ بیگ از کودکی در دربار تیمور بزرگ شد و همراه با لشکرکشی های جدش سفرهای بسیاری کرد. این سفرها، که شامل بازدید از مناطق مختلف امپراتوری تیموری می شد، او را با فرهنگ ها و دانش های گوناگون آشنا کرد. یکی از تجربیات کلیدی او، بازدید از رصدخانه مراغه در ایران بود که توسط خواجه نصیرالدین طوسی (قرن سیزدهم میلادی) ساخته شده بود. این بازدید، علاقه عمیق او به نجوم را برانگیخت و پایه ای برای فعالیت های علمی آینده اش شد. گفته می شود الغ بیگ به پنج زبان مسلط بود: عربی، فارسی، ترکی چغتایی، مغولی و کمی چینی، که این تسلط زبانی به او کمک کرد تا متون علمی از منابع مختلف را مطالعه کند و با دانشمندان از نقاط گوناگون جهان اسلام ارتباط برقرار کند.

تصویری از الغ بیگ در یک مینیاتور عصر تیموری

در سال 1409 میلادی (812 قمری)، زمانی که تنها 16 سال داشت، پدرش شاهرخ او را به عنوان حاکم سمرقند منصوب کرد. سمرقند، که پایتخت فرهنگی امپراتوری تیموری بود، تحت حکومت الغ بیگ به مرکزی برای دانش و هنر تبدیل شد. برخلاف جدش تیمور که بر فتوحات نظامی تمرکز داشت، الغ بیگ علاقه ای به جنگ و سیاست نداشت و بیشتر وقت خود را صرف مطالعه شعر، تاریخ، قرآن و علوم می کرد. او در سال 1411 میلادی (814 قمری) به عنوان حاکم مستقل ماوراءالنهر (منطقه ای شامل سمرقند و بخارا) شناخته شد و این موقعیت به او اجازه داد تا منابع مالی و انسانی را برای پیشرفت علم بسیج کند. فرهیختگی الغ بیگ نه تنها در دانش شخصی اش، بلکه در حمایت از دانشمندان و ایجاد مراکز آموزشی نمود یافت. او بیش از 60 دانشمند برجسته را از سراسر جهان اسلام، از جمله ایران، ترکیه، سوریه و مصر، به سمرقند دعوت کرد.

الغ بیگ نه تنها حامی علم بود، بلکه خود یک دانشمند برجسته به شمار می رفت. دانش او در نجوم و ریاضیات چنان عمیق بود که در جلسات علمی، مشکلات پیچیده نجومی را حل می کرد و مورد احترام دانشمندان هم عصرش قرار داشت. غیاث الدین جمشید کاشی، یکی از بزرگترین ریاضیدانان آن عصر، در نامه های خود از توانایی های ریاضی الغ بیگ ستایش کرده و او را تنها کسی می دانست که شایسته احترام علمی است. الغ بیگ در ریاضیات، روش هایی برای حل تقریبی دقیق معادلات درجه سه ابداع کرد و با قضیه دوجمله ای کار کرد. او جداول دقیق سینوس و تانژانت را تا هشت رقم اعشار محاسبه کرد، که این دقت در آن دوران بی نظیر بود. برای مثال، او مقدار سینوس 1 درجه را برابر با 0.017452406437283571 محاسبه کرد، که بسیار نزدیک به مقدار دقیق مدرن (0.017452406437283512820) است.

در نجوم، الغ بیگ مشاهدات دقیقی انجام داد و خطاهای محاسبات بطلمیوس (ستاره شناس یونانی قرن دوم میلادی) را کشف کرد. او طول سال شمسی را 365 روز، 5 ساعت، 49 دقیقه و 15 ثانیه محاسبه کرد (با خطای تنها +25 ثانیه نسبت به مقادیر مدرن) و کج بودن محور زمین را 23 درجه، 30 دقیقه و 17 ثانیه (23.5047 درجه) تعیین کرد، که دقیق تر از محاسبات کوپرنیک در قرن شانزدهم میلادی بود. او همچنین داده های دقیقی برای حرکت سیارات مانند زحل، مشتری، مریخ و زهره ارائه داد، که اختلاف آن ها با داده های مدرن تنها 2 تا 5 ثانیه بود. این دانش شخصی، الغ بیگ را به عنوان مهم ترین ستاره شناس مشاهده گر قرن پانزدهم میلادی مطرح کرد.

مدرسه الغ بیگ در سمرقند

یکی از مهم ترین دستاوردهای الغ بیگ، تبدیل سمرقند به پایتخت علمی جهان اسلام بود. او در سال های 1417 تا 1420 میلادی (820-823 قمری)، مدرسه الغ بیگ را در میدان ریگستان سمرقند ساخت. این مدرسه، که امروزه بخشی از میراث جهانی یونسکو است، مرکزی برای آموزش عالی در رشته های نجوم، ریاضیات و مطالعات اسلامی بود. الغ بیگ شخصاً در جلسات آموزشی شرکت می کرد و دانشمندان برجسته ای مانند قاضی زاده رومی (متوفی 1436)، جمشید کاشی (متوفی 1429) و علی قوشچی (متوفی 1474) را به آنجا دعوت کرد. او همچنین مدرسه مشابهی در بخارا ساخت تا فرهنگ یادگیری را گسترش دهد.

اما برجسته ترین کار علمی الغ بیگ، ساخت رصدخانه الغ بیگ در سمرقند بود. ساخت این رصدخانه در سال های 1424 تا 1429 میلادی (827-832 قمری) آغاز شد و در حدود 1428 تکمیل گردید. رصدخانه بر روی تپه کوهک (در شمال سمرقند) ساخته شد و ساختمانی استوانه ای با قطر 46 متر و ارتفاع 30 تا 33 متر داشت. این بنا سه طبقه بود: طبقه اول برای اقامت کارکنان، و طبقات دوم و سوم برای مشاهدات نجومی. الگوگیری از رصدخانه مراغه، رصدخانه الغ بیگ را به یکی از پیشرفته ترین مراکز نجومی جهان اسلام تبدیل کرد. ابزار اصلی آن، سکستانت فخری (یا ربع فخری) بود که شعاعی حدود 40.04 متر داشت و برای اندازه گیری ارتفاع ستارگان، موقعیت خورشید، دوره سیارات و گرفتگی ها استفاده می شد. این ابزار، که بخشی از آن زیرزمینی بود تا ثبات بیشتری داشته باشد، دقت جداسازی نوری 180 ثانیه قوسی داشت معادل دقت ابزارهای مدرن. دیگر ابزارها شامل کره آسمانی (اسفری ارمیلاری)، سه پایه (تریکوترام) و ساعت های آفتابی بودند.

رصدخانه الغ بیگ در سمرقند

در این رصدخانه، بیش از 60 دانشمند تحت هدایت الغ بیگ کار می کردند. جمشید کاشی به عنوان اولین مدیر رصدخانه، سپس قاضی زاده و در نهایت علی قوشچی مدیریت آن را بر عهده داشتند. مشاهدات از سال 1428 آغاز شد و 17 سال طول کشید. نتیجه این تلاش ها، زیج سلطانی بود که در سال 1437 میلادی (840 قمری) منتشر شد. این زیج، اولین کاتالوگ جامع ستارگان پس از بطلمیوس، موقعیت 994 ستاره را فهرست کرد (992 ستاره مشاهده شده توسط الغ بیگ و 27 ستاره از کتاب ستارگان ثابت عبدالرحمان صوفی که در جنوب سمرقند قابل مشاهده نبودند). زیج شامل جداول محاسبات تقویمی، موقعیت سیارات، گرفتگی ها و جداول مثلثاتی بود و تا قرن هفدهم میلادی استاندارد نجوم جهان به شمار می رفت. این کتاب به زبان های عربی، ترکی و عبری ترجمه شد و نسخه هایی از آن توسط توماس هاید (1665) و فرانسیس بیلی (1843) در اروپا ویرایش گردید.

برگی از زیج سلطانی یا زیج الغ بیگ

پس از مرگ پدرش شاهرخ در 1447 میلادی (850 قمری)، الغ بیگ به عنوان حاکم کل امپراتوری تیموری انتخاب شد، اما حکومتش کوتاه بود. او در 1449 توسط پسرش عبداللطیف کشته شد، که این واقعه منجر به نابودی رصدخانه شد. رصدخانه در همان سال ویران گردید و تنها بقایای آن در سال 1908 توسط باستان شناس روسی واسیلی ویاتکین کشف شد. با این حال، میراث الغ بیگ پایدار ماند. زیج سلطانی تا قرن نوزدهم مورد استفاده بود و مشاهدات او پایه ای برای پیشرفت نجوم مدرن فراهم کرد. حتی در قرن نوزدهم میلادی دهانه بر روی کره ماه به نام الغ بیگ نامگذاری شد. او نمادی از رنسانس تیموری است، دورانی که علم و هنر در ایران و آسیای مرکزی شکوفا شد.

دهانه الغ بیگ بر روی ماه

در مجموع، الغ بیگ نه تنها یک پادشاه بود، بلکه یک دانشمند واقعی که دانش شخصی اش را با حمایت از مراکز علمی ترکیب کرد و دستاوردهایی مانند رصدخانه و زیج سلطانی را به جا گذاشت. این کارهای او، با دقت تاریخی و علمی، نشان دهنده سطح بالای فرهیختگی در تمدن ایرانی-اسلامی است.