اگر سیاست خارجی و قوانین تازه به موقع نرسند، بزرگ ترین دریاچه جهان قربانی بعدی سوءمدیریت و دخالت های انسانی خواهد بود.

به گزارش هفت صبح، سواحل دریای خزر، همواره مقصد اصلی ایرانیانی ست که در تعطیلات، می خواهند هوایی بخورند و چند روزی به اتفاق دوستان یا خانواده، خوش بگذرانند. با این حال نباید بزرگترین دریاچه جهان را فقط از جنبه گردشگری دید. زندگی و امرار معاش مردم سه استان شمالی (گیلان، مازندران و گلستان) به این آبی بیکران دوخته شده و زندگی صدها هزار ایرانی، از کسی که ویلا اجاره می دهد، تا کارکنان بنادر انزلی، نوشهر و ترکمن، ماهیگیرانی که در طلب روزی، تور به آب دریا می اندازند و هزاران کاسب محلی خرده فروش و عمده فروش، به این نعمت بزرگ و مسافران رهسپار به سوی آن دوخته شده است.

با این حال، هر سال که به دیدار این دریا بروید، عقب نشینی تدریجی آب به سمت دریا و ردی که به صورت خطوط موازی روی ساحل به جای گذاشته، چشم را می زند؛ واقعیتی که با خشک شدن تالاب های وابسته، نه فقط انسان، بلکه گونه های متعدد جانوری از پرندگان گرفته تا ماهیان خوشمزه این دریا را تهدید می کند. مرکز پژوهش های مجلس، در گزارش اخیری، نسبت به این موضوع حیاتی هشدار داده و از دستگاه سیاست خارجی گرفته تا مجلس، همه را به استمداد طلبیده که با رایزنی های گسترده و تصویب قوانین جدید، سعی کنند از تکرار تجربه ناگوار دریاچه ارومیه، این بار با ابعادی بسیار دهشتناک تر، جلوگیری به عمل آورند.

نقشه دریای خزر که براساس دریای بالتیک ترسیم شده نشان می دهد که در سال های اخیر، سطح این پهنه بزرگ آبی محصور میان ایران، روسیه، قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان، 28 متر پایین تر از نقطه صفر نقشه برداری ساحل بالتیک است؛ اتفاقی بسیار بد که تنها در سال 1975 دیده شده بود.

در اینجا باید تفاوت میان سطح آب و تراز آب روشن شود. سطح آب همان چیزی است که با چشم می بینیم؛ عقب نشینی خط دریا از ساحل یا بالا آمدن آن. اما تراز آب، مقیاسی علمی و قراردادی است که سطح دریا را نسبت به یک مرجع ثابت، مثل نقشه برداری ساحل بالتیک، می سنجد. به همین دلیل وقتی گفته می شود تراز آب خزر 28 متر پایین تر از بالتیک است، یعنی ارتفاع سطح آن نسبت به این نقطه مرجع 28 متر منفی ثبت شده است، نه اینکه آب دقیقاً همین اندازه عقب نشینی کرده باشد.

البته تاریخ نشان داده که آب دریای خزر در 10هزار سال گذشته، نوسانات شدیدی را تجربه کرده و حتی 8500 سال پیش، تراز آب دریای خزر حدود 70 متر پایین تر از سطح کنونی بوده، با این حال، تفاوت این دو برهه تاریخی، در میزان دخالت های غیرطبیعی است. اگر 8500 سال پیش، اتفاقات طبیعی و خشکسالی احتمالی آب ریزها به این دریاچه، باعث کاهش تراز آب دریای خزر بوده، این روزها عوامل غیرطبیعی در این تخریب بزرگ زیست محیطی دست به کارند.

حیات دریای خزر، بیش از تغذیه از آب های زیرزمینی و بارش نزولات آسمانی، به جریان ورودی آب از رودخانه های منتهی به این دریاچه وابسته است. رودخانه های ورودی به دریای خزر شامل ولگا ، اورال ، ترک ، سوالک ، سمور ، کورا و سفیدرود می شوند که حدود 80درصد منابع ورودی آب به دریا را تأمین می کنند و به طور کلی تخمین زده می شود که متوسط آب دهی این رودخانه ها به خزر حدود 300 کیلومترمکعب در سال باشد.

با این حال، نقش این رودخانه ها در حیات خزر متوسط است و در حالی که سفیدرود، بزرگترین رود ورودی به این دریا از ایران تنها سالی 3 کیلومترمکعب آب به این پهنه آبی تزریق می کند، آب دهی متوسط رودخانه ولگا در طول 150 سال گذشته بین 150 تا 368 کیلومترمکعب در سال متغیر بوده است. در این بین، احداث سدهای متعدد روی رودخانه ولگا با 175 کیلومترمکعب ظرفیت، باعث شده تا شریان اصلی حیات خزر، بی رمق تر از همیشه باشد.

درسال های اخیر، روسیه 40 سد روی رود ولگا ساخته و 18 سد دیگر نیز در دست مطالعه و ساخت است. این امر، جریان آب ورودی به دریای خزر را کاهش داده است. علاوه بر این، تهاجم روسیه به اوکراین و تحریم های غرب علیه روسیه باعث کاهش شدید واردات محصولات کشاورزی از اروپا و ایالات متحده به روسیه شده است. این امر باعث افزایش بهره برداری از منابع آب ولگا برای توسعه کشاورزی، به ویژه کشت گندم در مناطق اطراف این رودخانه شده است.

تاثیر ولگا بر حیات دریای خزر به قدری است که وقتی در سال 2015 آب دهی رودخانه ولگا 182 کیلومترمکعب بود که یکی از کمترین مقادیر ثبت شده است، در پایان همان سال، تراز آب دریای خزر نسبت به سال قبل 29سانتیمتر کاهش یافت و در سال 2016 و با افزایش آب دهی ولگا به 261 کیلومترمکعب، تراز آب 5 سانتیمتر افزایش یافت.

تغییرات سریع سطح آب دریای خزر تأثیرات مختلفی بر محیط های ساحلی و دریایی می گذارد که عمدتاً شامل پیشروی یا پسروی خط ساحلی، گسترش یا خشک شدن تالاب ها و شتاب یا کاهش سرعت تبادل آب های عمیق می شود. این تغییرات سریع در خط ساحلی بر محیط زیست تأثیر می گذارد و ممکن است تالاب ها به سرعت ظاهر یا به سرعت ناپدید شوند.

تالاب های ساحلی دریای خزر به ویژه تالاب گمیشان و خلیج گرگان که وابسته به آب دریای خزر هستند، به کاهش تراز آب بسیار حساس هستند و در صورت تداوم کاهش تراز آب، این مناطق ممکن است به محیط های تبخیری و نمکزار تبدیل شوند. علاوه بر این، کاهش دبی رودخانه کورا و به طور غیرمستقیم رودخانه ارس ایران، تأثیر قابل توجهی بر تالاب های ساحلی، به ویژه در مناطق جنوبی دریای خزر دارد.

کاهش ورودی آب شیرین، شوری آب را افزایش داده و بوم سازگان های حساس این مناطق را تهدید می کند که تهدیدی بزرگ برای جانوران ساکن در آن هاست. برای نمونه، درجنوب تالاب گمیشان، در قرن نوزدهم و در زمان بالا بودن تراز آب، تالاب دیگری به نام حسنقلی وجود داشت که با کاهش تراز آب خشک شد. این روند نشان می دهد که تغییرات سطح آب دریای خزر می تواند تأثیر مستقیمی بر پویایی بوم سازگان های ساحلی، ازجمله تشکیل و از بین رفتن تالاب ها داشته باشد.

خشکی تالاب ها بر پرندگان و ماهیان تأثیر مستقیم می گذارد. علاوه بر اینکه این تالاب ها، زیستگاه زمستانی و تابستانی پرندگان مهاجر هستند، ساحل غربی دریای خزر یک مسیر مهاجرتی پرکاربرد برای صدها گونه پرنده بین شرق آفریقا و غرب سیبری است. چندین گلوگاه با تنها چند کیلومتر عرض بین قفقاز بزرگ و دریای خزر وجود دارد، جایی که دشت ساحلی در داغستان و آذربایجان باریک می شود.

در داغستان، سرشماری مطالعات پرندگان از سال 1995 تا 2014 انجام شد که کاملاً با دوره قبلی افزایش تشکیل تالاب و افزایش سطح آب دریای خزر مرتبط بود. با تعداد بیشتر تالاب ها، می توان نشان داد که گونه های بیشتری از پرندگان از این مسیر مهاجرتی استفاده می کنند. این تحقیقات نشان داد که پیش بینی حضور مجدد جوامع پرندگان با ظهور یا ناپدید شدن تالاب های بزرگ بسیار در ارتباط است. این گلوگاه های مهاجرتی، این روزها توسط آلودگی نفتی تالاب ها و ساخت بزرگراه های اصلی شمالی جنوبی تهدید می شوند.

تالاب ها و کارکردهای بوم سازگانی آن ها و همچنین آبزی پروری در حال توسعه سریع، به شدت تحت تأثیر کاهش سطح آب خزر قرار دارند. یک نمونه از تأثیر بر ماهیگیری، کاهش مناطقی است که برای تولیدمثل ماهیان خاویاری بسیار ارزشمند و مناسب هستند. این امر منجر به تسهیل شکار غیرقانونی، افزایش شوری و غلظت آلاینده ها و محدودیت تولیدمثل ماهیان در دهانه رودخانه ها می شود. این امر به ویژه برای ماهیان خاویاری نگران کننده است؛ زیرا آن ها از دلتاها و تالاب های کم عمق به عنوان دورهای تولیدمثل استفاده می کنند.

در دهه 1970 و با کاهش سطح آب خزر، تعداد ماهیان خاویاری کاهش یافت و در مناطق کم عمق، آب ها شورتر و پوشش گیاهی متراکم تر شد. در دهه1980 و به رغم افزایش مجدد تخلیه ولگا، جمعیت ماهیان خاویاری بهبود نیافت زیرا کاهش قبلی جریان ولگا با ساخت سدها تأثیر منفی بر ماهیان خاویاری داشت که برای بالغ شدن و تخم ریزی اول خود به زمان نیاز دارند. همچنین افزایش مجدد سطح آب با از دست دادن مناطق تخم ریزی همراه بود.

سواحل دریای خزر چه در ایران و چه در ترکمنستان و آذربایجان، سالانه میزبان میلیون ها گردشگری هستند که به این مناطق سفر می کنند و این سه کشور، با ایجاد زیرساخت های گردشگری در امتداد ساحل مثل هتل ها، ویلاها، پارک های تفریحی و مناطق شنا، سعی دارند تا بهره ای از صنعت توریسم ببرند؛ ازجمله پروژه بلندپروازانه آذربایجان به نام توسعه هلال ماه روی یک جزیره مصنوعی که شامل ساختمان های 43 طبقه و یک هتل 32طبقه است.

در همین حال، بنادر متعددی در کشورهای واقع در سواحل دریای خزر ایجاد شده که وظیفه ترانزیت کالا و مسافران بین این 5 کشور را برعهده دارند. علاوه بر تمامی این موارد، ایجاد تاسیسات نفتی در سواحل شمالی دریای خزر، مستلزم ثبات نسبی در تراز آبی دریای خزر است که کاهش مداوم سطح آب، می تواند تمامی این فعالیت های اقتصادی را دچار اختلال جدی کند.