محدودیت های وسیع اینترنت در سال های اخیر زمینه ای را برای شکوفایی بازاری موازی و پرسود فروش فیلترشکن ها در ایران ایجاد کرده است؛ اتفاقی که حالا به گفته دبیر سابق شورای عالی فضای مجازی، به نظر می رسد حتی شرکت های بزرگ غیرخصوصی را درگیر خود کرده و پیامدهای عمیق اقتصادی، امنیتی و اجتماعی به دنبال داشته است.

به گزارش دنیای اقتصاد، این در حالی است که گزارش های رسمی از جمله مرکز پژوهش های مجلس و انجمن تجارت الکترونیک نشان می دهند این محدودیت ها باعث استفاده گسترده مردم از فیلترشکن ها شده و هر روز بر گردش مالی میلیاردی این بازار می افزاید.

محدودیت های اینترنت طی سال های گذشته بازاری را به صورت موازی شکل داده که حالا حجم آن هر روز افزایش پیدا می کند و ارزش آن نیز به چندین همت رسیده است. رشته ای که بر اساس گفته های ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر سابق شورای عالی فضای مجازی، بیش از آنچه به نظر می رسد سر دراز دارد.

او در این باره بیان کرده است که حتی برخی از شرکت های بزرگ غیرخصوصی نیز در ایران وی پی ان فروش هستند و این فروش حجم قابل توجهی نیز دارد. همچنین طبق گفته دبیر سابق شورای عالی فضای مجازی، فیلترینگ ایران از لحاظ کیفیت با فیلترهای چینی شانه به شانه هم می زنند

گزارشی که مرکز پژوهش های مجلس در زمستان 1403 منتشر کرده است نشان می دهد که حدود 80 درصد از مردم کشور از فیلترشکن استفاده می کنند و بیش از 30 درصد آنها استفاده از وی پی ان های غیررایگان را به نسخه های رایگان ترجیح می دهند.

داده های این گزارش بیانگر آن است که میانگین قیمت فیلترشکن های موجود در بازار ایران برابر با 150 هزار تومان برآورد می شود. با این حساب درصورتی که 30 درصد از کاربران از فیلترشکن های غیررایگان استفاده کنند و ماهانه 150 هزار تومان بابت آن هزینه بپردازند، گردش مالی ماهانه بازار فروش وی پی ان سالانه به چند هزار میلیارد تومان می رسد.

امیرحسین دهقان، کارشناس شبکه، در خصوص گردش مالی فیلترشکن ها می گوید: طبق گزارش انجمن تجارت الکترونیک برآورد گردش مالی بازار فیلترشکن در ایران سالانه بیش از 5 هزار میلیارد تومان تخمین زده می شود.

این گردش مالی عظیم عملا بخش بزرگی از هزینه و سرمایه کاربران اینترنت داخلی را به جای خدمات رسمی به سمت سرویس های دور زدن فیلترینگ هدایت می کند. او ادامه می دهد: از منظر نقش فیلترینگ و ضرر ذی نفعان داخلی باید گفت اپراتورهای اینترنت ثابت و سیار به دلیل مهاجرت کاربران به پلتفرم های خارجی و کاهش مصرف ترافیک داخلی متضرر می شوند. در مقابل تنها ذی نفع این سیاست واسطه های فروش وی پی ان و ذی نفعان غیرشفاف این بازار خاکستری هستند.

کارشناسان معتقدند اگرچه سیاست های دولت و سود ناشی از این بازار برای صاحبان سود در این زمینه عملا رفع فیلترینگ را با موانع متعددی روبه رو کرده است، اما ادامه استفاده از این فیلترشکن ها پیامدهایی دارد که عمده آن برای کاربران خواهد بود و اکنون می توان نتیجه این انکار یا بی توجهی به هشدارهای کارشناسان را می توان در گزارش پنجم وضعیت کیفیت اینترنت کشور مشاهده کرد.

در واقع این گزارش تجربه استفاده اینترنت در ایران را مانند کشورهای کمتر توسعه یافته ی دنیا توصیف کرده است؛ اتفاقی که آنها سعی می کنند با استفاده از فیلترشکن و استارلینک مقابل آن بایستند، اما در این شرایط بازار سواستفاده یا در مواردی کلاهبرداری هم رونق گرفته است. کارشناسان بخشی از عدم مقابله یا عزم جدی با مافیای فیلترشکن ها را گردش مالی چشم گیر آن می دانند.

در بخشی از گزارش پنجم کیفیت اینترنت ایران هم به نتایج همکاری کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک با مرکز افکارسنجی ایسپا درباره آخرین وضعیت استفاده از فیلترشکن اشاره شده است. طبق این داده ها که مربوط به خردادماه 1404 است در حال حاضر 86 درصد کاربران اینترنت از فیلترشکن استفاده می کنند و این در حالی است که بیش از 62 درصد از کاربران تا پیش از سال 1401 و فیلترینگ گسترده پلتفرم های خارجی و محدودیت های شدید اینترنت از فیلترشکن و پروکسی استفاده نمی کردند.

دهقان در خصوص پیامدهای استفاده مکرر از فیلترشکن ها می گوید: تداوم شرایط فعلی تنها موجب بزرگ شدن بازار غیررسمی و ضربه بیشتر به اقتصاد دیجیتال کسب و کارهای آنلاین و اپراتورها می شود. استفاده گسترده از فیلترشکن های ناشناس، رایگان و حتی پولی کاربران را در معرض سرقت اطلاعات، حملات فیشینگ و سواستفاده قرار می دهد. حتی گزارش هایی مبنی بر همکاری برخی وی پی ان ها با نهادهای خارجی مطرح شده که نگرانی های امنیتی را افزایش داده است.

بنا بر بررسی های گزارش چهارم کیفیت اینترنت که زمستان سال 1403 انجمن تجارت الکترونیک تهران آن را منتشر کرد، یکی از مهم ترین دلایل افزایش حملات DDoS از مبدأ ایران، فیلترینگ گسترده و در نتیجه رشد استفاده مردم از فیلترشکن های رایگان و در نهایت افزایش آلودگی شبکه است. در این بین شهروندان عادی نیز از گزند فیلترشکن ها در امان نیستند و تلفن همراه بسیاری از آنها تاکنون از طریق نصب فیلترشکن های رایگان به عنوان bot-net مورد سواستفاده هکرها قرار می گیرد.

حمیدرضا احمدی، نایب رییس کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک پیش از این در این باره بیان کرده بود: علاوه بر فیلترشکن های پولی فیلترشکن های رایگان هم می توانند آی پی های ما را آلوده کنند. همچنین اخیرا موضوعاتی از جمله مافیای فیلترشکن ها مطرح می شود و باید گفت براساس بررسی ها، مهم ترین و بهترین روش برای مقابله با آن رفع فیلترینگ است؛ چون بخشی از فیلترشکن منبع خارجی دارد و بخشی دیگر شامل فیلترشکن های پولی است و می تواند نشر اطلاعاتی از طریق آن را به همراه داشته باشد.

بر اساس این گزارش دولت برای مقابله با استفاده از فیلترشکن و در عین حفظ فیلترینگ در کشور راه هایی جایگزین نیز امتحان کرده است که آنها نیز خالی از آسیب نبوده اند. توسعه ابزارهای جایگزین و تحت نظارت برای پلتفرم های خارجی پرکاربرد را می توان از این موارد دانست؛ از پوسته های مختلف تلگرام تا رابط های داخلی برای دسترسی محدود به پلتفرم هایی مانند یوتیوب.

بنابراین باید یادآور شد که محدودیت های گسترده اینترنت در سال های اخیر نه تنها منجر به شکل گیری و رشد چشم گیر یک بازار موازی و زیرزمینی برای فروش فیلترشکن ها با گردش مالی نجومی شده، بلکه پیامدهای اقتصادی و امنیتی نامطلوبی نیز به دنبال داشته است. این وضعیت حالا به نظر می رسد حتی برخی شرکت های بزرگ غیرخصوصی را نیز درگیر فروش وی پی ان کرده نشان دهنده ابعاد وسیع و ریشه دار این چالش است.