صادق زنگنه، کارشناس سیاسی طی یادداشتی در روزنامه هم میهن نوشت: پاشینیان تفاهم نامه (صلح زنگزور) را امضا کرد، از جا برخاست و با الهام علی اف، رییس جمهور آذربایجان، دست داد. لبخندی بر لبانش بود که بیش از آنکه نشانه رضایت باشد، از استیصال و شرمی عمیق حکایت داشت؛ شرمی که مانع از نگاه چشم درچشم او با رییس جمهور آذربایجان می شد. اکنون که غبار این رخداد فرو نشسته، زمان آن است که با نگاهی تحلیلی، به لایه های زیرین این تصمیم و پیامدهای آن برای ایران بپردازیم.

پس از جنگ دوم قره باغ در سپتامبر 2020 تا تسلط کامل آذربایجان بر این منطقه در ژانویه 2024، ارمنستان دورانی پرتلاطم را سپری کرد. فشار روانی از دست دادن خاک، آوارگی و کشته شدن شهروندان، و فشارهای فزاینده ی باکو و آنکارا، در کنار حمایت های پیدا و پنهان اسراییل از آذربایجان، اداره کشور را برای پاشینیان به امری طاقت فرسا بدل کرده بود.

او که پیش تر بر میانجی گری روسیه حساب باز کرده بود، اکنون با مسکویی مواجه بود که خود در باتلاق جنگ اوکراین، نیازمند میانجی است. در این میان، ایران نیز در تصمیمی سوال برانگیز، حمایت خود را از کشور مسلمان آذربایجان اعلام کرد و عملاً متحد سنتی خود را که کریدورهایش برای ما اهمیتی حیاتی داشت، تنها گذاشت.

در چنین شرایطی، نیکول پاشینیان به عنوان رهبر یک کشور محصور و شکست خورده چه گزینه ای پیش رو داشت؟ او باید پیش از آنکه در جنگی دیگر غافل گیر شود و آخرین توانش را به التماس پس از واقعه بدل کند، مفری می یافت.

پاشینیان، برخلاف برخی رویکردهای رایج در منطقه ما، بر اساس واقعیت های میدانی تصمیم گرفت. او می دانست که دیگر زوری در بازو ندارد، اما پایش روی زمین بود. چه بسا در همان لحظه که با علی اف دست می داد، به آینده ای می اندیشید که در آن، ارمنستان قدرتمند، قره باغ را بازپس گیرد؛ اما واقعیت امروز حکم می کرد که برای جلوگیری از ضرر بیشتر، با اشغالگر خاکش بر سر یک میز بنشیند، ثبات ایجاد کند و کشور را برای بازیابی در آینده حفظ نماید. وقتی روسیه به عنوان هم ریشه سیاسی او را تنها گذاشت و ایران به عنوان هم تبار تمدنی ، ملاحظات دیگری را بر منافع مشترک ترجیح داد، پاشینیان دست به یک فرار رو به جلو ی هوشمندانه زد.

او به جای درگیری با بازیگران منطقه ای، مستقیماً سراغ یک قدرت جهانی رفت و با برگزیدن آمریکا به عنوان میانجی، پای واشنگتن را به قفقاز باز کرد. این انتخاب نه تنها امکان صلحی پایدارتر را برای ایروان تضمین می کند، بلکه او را از باج دهی های روزمره به فشارهای همسایگان قدرتمندش نیز می رهاند.

در تمام این مدت، هرچند در داخل ارمنستان اعتراضاتی نسبت به عملکرد دولت وجود داشت، اما دستگاه دیپلماسی این کشور صدایی واحد داشت. کلیسا یا احزاب مخالف، با پیام های هیجانی و خارج از چارچوب، این فرآیند پیچیده را تخریب نکردند. پاشینیان جنگ را باخت، قره باغ را از دست داد و با دشمن دست دوستی داد، اما آینده کشورش را نجات داد.

او راه دیگری نیز داشت: بر طبل جنگ بکوبد، مبارز بطلبد و کشته شود تا آیندگان از او به عنوان شاه شهید یاد کنند و غرور ملی جریحه دار نشود. اما او حفظ کیان ارمنستان را به تحمل شرمساری تاکتیکی ترجیح داد و از یک نمایش هیجانی، به یک تصمیم واقع گرایانه رجوع کرد. او حفظ کشور را به قضاوت دیگران و شرمساری خود، ترجیح داد؛ چنان که از یک سیاست مدار خردمند انتظار می رود.

طی هفته ای که از تفاهم ارمنستان و آذربایجان بر سر کریدور زنگزور می گذرد، انتقادات بسیاری در ایران، به ویژه از سوی جریان هایی که به دستگاه دیپلماسی تاخته و عملکرد آن را ضعیف می دانند، مطرح شده است. آن ها به ارمنستان نیز خرده می گیرند که چرا به همکاری با آمریکا تن داده است. این منتقدان فراموش کرده اند که در گرماگرم جنگ قره باغ، چگونه ارمنستان را از خود راندند و از آذربایجان حمایت کردند؛ آن هم در شرایطی که حضور اسراییل در باکو و خطر خیزش پان تورانیسم در مرزهای شمال غربی ایران، برای همگان محرز بود.

ما تمام تخم مرغ های خود را در چه سبدی گذاشتیم و منافع استراتژیک بلندمدت را نادیده گرفتیم. ارامنه، که قرن هاست بخشی نجیب و وفادار از بافت اجتماعی ایران بوده اند و همواره بر ریشه های تمدنی مشترک خود با ما تأکید داشته اند، به سادگی کنار گذاشته شدند. حداقل انتظار، اتخاذ موضع بی طرفی بود، اما ما آشکارا طرف آذربایجان را گرفتیم، با این ادله که یک کشور مسلمان است.

این رویکرد، در کنار اصطکاک دائمی میان دیپلماسی رسمی و تریبون های غیررسمی که گاه صدای شان از وزارت خارجه نیز بلندتر است (مانند بیانیه های برخی ائمه جمعه در مهرماه 1399 در حمایت از باکو)، تصویری بی ثبات و غیرقابل اتکا از ایران به نمایش گذاشت. نتیجه این ارزیابی ساده انگارانه و نمایشی چه بود؟ آذربایجان پس از جنگ، مسیرهای ترانزیتی لاچین را بست و ایران را با چالش های جدی مواجه کرد و از آن مهم تر، ما یکی از معتمدترین شرکای منطقه ای خود را از دست دادیم.

درس ایروان روشن است: در عرصه بی رحم روابط بین الملل، برای شعارهای رویایی جایزه ای وجود ندارد، اما برای اشتباهات استراتژیک، هزینه های سنگینی باید پرداخت.